2 Ўзбекистон республикаси

4.2. Талабалар мустақил таълим олиш фаолиятини 
ташкил этиш ва бошқариш технологияси 
Талабаларнинг мустақил ўқув фаоллигини шакллантиришнинг 
ягона усули, уларнинг мустақил ўқув фаолият билан шуғулланишларини 
ташкил этиш ва бошқариш ҳисобланади. талабаларнинг графикавий 
тайѐргарлик жараѐнида мустақил таълимни ташкил этиш узлуксиз ва узвий 
амалга оширилмоғи лозим. бизнингча, бу йўналишда юқори натижага 
эришиш таълим жараѐнида, хусусан маъруза ва амалий-лаборатория 
машғулотларида талабаларда ўрганилган ўқув материалини мустаҳкамлашга 
қизиқиш (мотив) ҳосил қилиш, ўқув ахборотлари сиғимини дарслик ва 
қўшимча адабиѐтлардан мустақил ҳолда ўқиш асосида кенгайтиришга 
иштиѐқ ҳосил қилишга асосланади. бўлажак мутахассисларнинг ҳар 
томонлама етук, билимли, мустақил фиклай оладиган, изланувчан кадрлар 
бўлиб етишишини таъминлаш, уларни ўз устида ишлашга йўналтирувчи янги 
педагогик ва ахборот технологияларини ўқув жараѐнида қўллаш муҳим 
аҳамият касб этади. таълим-тарбия жараѐнида талабаларда мустақил таълим 
олишга иштиѐқ ва зарурият ҳосил қилишда замонавий педагогик 
технологиялар кенг имкониятларга эга. 
Таълим-тарбия жараѐнига технологик ѐндошиш, яъни ўқув 
жараѐнини ишлаб чиқариш жараѐни каби такрорланувчан тавсифга эга 
бўлишини таъминлашга оид дастлабки изланишлар ўтган асрнинг 50-
йилларида америкалик педагог олимлар томонидан олиб борилган. хусусан, 
«ўқитиш технологияси» ибораси ҳам, биринчи марта америкалик олим 
скиннер томонидан ишлатилган. у «ўқитиш технологияси – психология фани 
ютуқларини педагогик амалиѐтда қўллашдан иборат» - деб таърифлаган [34, -
19 б]. 
психолог - олима н.ф.тализина таъкидлаганидек, «таълим тизимида 
педагогик технология иборасининг пайдо бўлишига қуйидагилар сабаб 
бўлган:
1) дидактика қоидаларининг барча мамлакатларда (хусусан ақшда) 
кенг тарзда оммалашмаганлиги;
2) унинг қоидалари ўта конструктив тусда бўлмай замон талабидан 
орқада қолганлиги; 
3) ўтган асрнинг 60 - йилларида таълим жараѐнига техниканинг – 

---

137 
дастурлаштирилган таълим машиналарининг кириб келганлиги. 
Академик В.П.Беспалько фикрича,-“педагогик технология–ўқитувчи 
маҳоратига боғлиқ бўлмаган ҳолда педагогик муваффақиятни кафолатлай 
оладиган, ўқувчи шахсини шакллантириш жараѐнининг лойиҳасидир” [28,-7 
б]. 
Профессор У.Н.Нишоналиев эса, - “педагогик технологиянинг 
моҳияти дидактик мақсад, талаб этилган ўзлаштириш даражасига эришишдан 
иборат бўлиб, уни татбиқ этишни ҳисобга олган ҳолда таълим жараѐнини 
илгаридан лойиҳалаштиришда намоѐн бўлади”[31, -8 б] - деб таъриф беради. 
Профессор Н.Сайидахмедов педагогик технология ҳақида шундай 
деб ѐзади: “педагогик технология – бу ўқитувчи (тарбиячи) нинг ўқитиш 
(тарбия) воситалари ѐрдамида ўқувчи (талаба) ларга муайян шароитда таъсир 
кўрсатиши ва акс таъсир маҳсули сифатида уларда олдиндан белгиланган 
шахс сифатларининг жадал шаклланишини кафолатлайдиган жараѐндир”[33 
-6 б]. 
“Педагогик технология, – деб ѐзади Б.Зиѐмуҳамедов, - бу жамият 
эҳтиѐжидан келиб чиқиб, шахснинг олдиндан белгиланган ижтимоий 
сифатларини самарали шакллантирувчи ва аниқ мақсадга йўналтирилган 
ўқув жараѐнини тизим сифатида қараб, уни ташкил этувчилар, яъни 
ўқитувчининг ўқитиш воситалари ѐрдамида таҳсил олувчиларга маълум бир 
шароитда муайян кетма-кетликда кўрсатган таъсирини ва таълим 
натижасини назорат жараѐнида баҳолаб берувчи технологиялашган таълимий 
тадбирдир”[30, -9 б]. 
Б.Л.Фарберман: - “педагогик технология – бу ўқитишга ўзига хос 
янгича (инновацион) ѐндошувдир. у педагогикадаги ижтимоий – 
муҳандислик тафаккурининг ифодаланиши, технократик илмий онгнинг 
педагогика соҳасига кўчирилган тасвири, таълим жараѐнининг муайян 
стандартлашуви ҳисобланади”- деб таъриф беради[39, -6 б]. 
Ў.Қ.Толипов ва м.усмонбоевалар «педагогик технология муайян 
лойиҳа асосида ташкил этиладиган, аниқ мақсадга йўналтирилган ҳамда 
ушбу мақсаднинг натижаланишини кафолатловчи педагогик фаолият 
жараѐнининг мазмунидир» деб тушунча беради[34, -19 б]. 
Қ.Т.Олимов эса таълим технологиясига «… бутун ўқитиш ва 
ўргатиш жараѐнини яратиш, амалга ошириш ва баҳолашнинг тизимли усули 
бўлиб, у ўқув мақсадига эришишга йўналтирилган ҳолда инсонларнинг 
ўрганиш қобилияти ва улар ўртасида мулоқат ўтказиш, тадқиқотлар 
натижасига, ҳамда таълим жараѐнини янада самарали ташкиллаштиришнинг 
жонли, жонсиз воситалари билан шуғулланишга асосланади» - деб таъриф 
беради

---

138 
[ 16, -7 б]. 
Педагог - олима Қ.М.Абдуллаева таъкидлаганидек, бугунги кунда 
таълим жараѐнига “янги педагогик технология” номи билан кириб келаѐтган 
методлар ўқитувчидан ҳамда талабадан ортиқча ақлий ва жисмоний куч 
сафламай, қисқа вақт мобайнида юксак натижаларга эришиш мақсадини 
назарда тутади. талаба таълим жараѐнининг ўқитилиши керак бўлган 
объективликдан ўзининг тарбияланишида бевосита иштирок этадиган 
субъекти даражасига кўтарилмоқда. таълим олувчи худди ўқитувчи сингари 
дарс жараѐнининг эгасига айланмоқда. янги педагогик технологияли 
дарсларда ўқитувчи ҳоким эмас, талабанинг катта ѐшли ҳамкори, унинг 
фикрлари, қарашлари билан ҳисоблашадиган, дарс жараѐнида мунозараларда 
биргаликда актив қатнашадиган ҳамкори ҳисобланади. [12, -86 б].
Педагогик технологиянинг шундай турли-туман таърифлари 
мавжудлиги мазкур тушунчанинг кўп қирралилигидан далолат беради. шу 
сабаб унга педагогик, психологик, дидактик, ташкилий, иқтисодий, 
ижтимоий, экологик ва бошқа нуқтаи назарлардан ѐндошиш мумкин. демак, 
педагогик технология жараѐнида ўқитувчи ўзининг бор маҳорати ва 
билимини намоѐн қилиб, дарснинг ҳамма босқичларида ўзи ҳам талаба ҳам 
фаол иштирок этади ҳамда қисқа вақт ичида кўзланган мақсадга эришади. 
Таълим 
муассаларидаги ўқув жараѐнини давлат таълим 
стандартларига мос равишда илғор педагогик ва замонавий ахборот 
технологиялари асосида ташкил қилиш, олий таълим муассасаси 
ўқитувчиларидан ҳам юқори малакани талаб қилади. 
Ҳозирги вақтда олий таълим муассасаларида талабаларнинг касбий 
тайѐргарлиги сифат ва самарадорлигини оширишда қуйидаги педагогик 
технологияларни қўллаш мақсадга мувофиқдир: 
1. Талаба фаолиятини фаоллаштириш ва жадаллаштиришга 
асосланган педагогик технология – муаммоли таълим, турли хил ўйинлар. 
2. Ўқув материалини дидактик жиҳатдан такомиллаштириш ва 
қайта ишлашга асосланган педагогик технология. 
3. Ўқув жараѐнини самарали бошқариш ва ташкил қилишга 
асосланган 
педагогик 
технология 
– 
табақалаштирилган, 
индивидуаллаштирилган, дастурлаштирилган таълим технологиялари, 
таълимнинг жамоа усули, гуруҳли, компьютерли таълим технологиялари. 
4. Ривожлантирувчи таълим технологиялари – талаба шахсининг 
ижобий сифатларини, айрим соҳадаги билимларини, ижодий қобилиятларини 
ривожлантириш. 
Таълим-тарбия жараѐнини лойиҳалаш, лойиҳаланган педагогик 
технологияни педагогик жараѐнга татбиқ этиш ўқитувчидан