2. Unipolyar elektr mexanik o‘zgartkich; ikki yakorli o‘zgartkich

62–rasm. Uchta chulg’amli 
generatorning tashqi tavsifi (a) va 
elektr sxemasi (b)

---

dvigatellar asosan 500-600 Vt gacha quvvatda ishlab chiqariladi. Bu dvigatellarga asosan ikkita tez ijro 
etish va katta aniqlikda ishlashi kabi talablar ko’rsatiladi. Ijro etuvchi dvigatellarning validagi momentini 
va aylanish tezligini boshqaruvchi kuchlanishga boliqligini ko’rsatuvchi xarakteristika to’ri chiziqli 
ko’rinishda bo’lishi kerak.
Ko’pincha qo’llanilayotgan ijro etuvchi dvigatellarning tuzilishi o’zgarmas tok dvigatellariga 
o’xshaydi. Ijro etuvchi dvigatellar boshqarish rejimiga asosan ikki turga bo’linadi: 
- 
yakor cho’lg’ami yordamida boshqarish 
rejimida ishlayotgan ijro etuvchi dvigatellarning 
qo’zatish cho’lg’amiga bir xil kattalikdagi qo’zatish toki berilib boshqaruvchi signal esa yakor 
cho’lg’amiga kiritiladi; 
- 
qo’zg’atish cho’lg’ami yordamida boshqarish
uchun yakor cho’lg’amiga bir xil kattalikda 
kuchlanish berilib, boshqaruvchi kuchlanish esa qo’zatish cho’lg’amiga beriladi.
Ko’pincha yakor cho’lg’ami yordamida boshqariladigan ijro etuvchi dvigatellar 
qo’llaniladi, chunki bunday ijro etuvchi dvigatellarning tashqi xarakteristikalari
 
1.1. Elektr mashinalarni qizishi va sovutish sistemalari 
 
Elektr mashinalarda energiyaning bir qismi aylanayotgan elementlarning sirpanishiga sarflanib, 
energiyaning mexanik isroflari; cho’lg’amlar orqali toklar oqib o’tganda sodir bo’ladigan quvvat 
isroflariga energiyaning elektrik isroflari; magnit o’zagidagi magnit oqimning davrga boliq ravishda 
o’zgarishi bilan boliq bo’lgan energiyaning isroflariga magnit isroflar deyiladi.
Energiyaning isroflari elektr mashinalarini aktiv va konstruktiv qismlarida issiqlik ko’rinishda 
ajralib chiqadi. Elektr mashinalardan ajralib chiqqan issiqlik mashinaning ichki qismiga uzluksiz ravishda 
katta bosimda berib turiladigan sovutuvchi agent (gaz yoki suyuqlik) yordamida o’rab turgan muxitga 
uzatiladi. 
Elektr mashinalarni sovutish sistemalari sovutuvchi agent gaz yoki suyuqlik oqib o’tadigan 
mashinaning ichidagi kanallardan va sovutuvchi gaz yoki suyuqlikni mashinani ichiga bosim ostida 
uzatishni taominlovchi ventilyator yoki nasoslarni o’z ichiga oladi. SHuningdek issiqlik almashtiruvchi – 
sovutgichlar xam sovutish sistemasining tarkibiga kiradi. Elektr mashinalarning sovutish sistemasini tipik 
sxemasi (52 – rasm) da ko’rsatilgan. Sovuq xoldagi 
1
xaroratga ega bo’lgan gaz (ko’pincha sovuq xavo) 
mashinaning ichiga chap tomondagi maxsus daricha orqali kiradi. Sovuq xavo yoki gaz mashinaning o’qi 
bo’yicha stator va rotor va orasidagi xavo bo’shliidan sovutish kannallari orqali oqib o’tadi. Sovutish 
agenti mashinaning qizigan qismlarini yuvib (cho’lg’amlarning o’tkazgichlari 1,2 va magnit o’zak 3,4) 
qizigan qismlardan olgan issiqlik xisobiga asta-sekin qiziy boshlaydi. 
Sovutish 
trakti 
bo’yicha 
xarakatlanayotgan sovutuvchi gazning 
xaroratini ortishini 
2
mashinaning 
sovutish uchun sarflangan gazning (yoki 
suyuqlikning) miqdori va uning xajmiy 
solishtirma issiqlik siimi S
v
Dj/( S m
3
) 
yordamida ifodalash mumkin. 
Q
1
1
2
v
C
P
bu yerda: 
1
- sovuq xoldagi 
gazning yoki suyuqlikning xarorati; 
2
-
issiq xol-dagi gazning yoki suyuqlikning xarorati; 
1
P
-sovutuvchi gaz yoki suyuqlik yordamida olib 
chiqib ketilgan o’rtacha quvvat isroflari; Q–sovutuvchi agentning xajmi. 
Elektr mashinaning qizigan cho’lg’amlaridagi va magnit o’zaklaridagi xarorat to’liq ravishda 
sovutuvchi agentga uzatiladi. 
Elektr mashinaning ichiga sovutuvchi gazni to’liq aylanishini (tsirkulyatsiya) taominlash uchun 
kerakli bosimni valga o’rnatilgan ventilyator yordamida xosil qilinadi.
Rotori tormozlangan faza rotorli asinxron mashina faza regulyator rejimida ishlashi mumkin. 
Rotorni qo’l bilan yoki boshqa asinxron motor yordamida 360
0 
gacha burish mumkin. Rotorni tomozlash 
uchun maxsus reduktorlardan foydalaniladi. Fazoregulyatorning stator cho’lg’ami bir tomonga manbaga 
ulanib, ikkilanchi tomoni esa yulduz sxemada ulanadi. Rotor cho’lg’ami tarmoq bilan parallel ishlashga 
ulanadi.