2. Unipolyar elektr mexanik o‘zgartkich; ikki yakorli o‘zgartkich

yakor cho’lg’ami yordamida boshqarish 
rejimida ishlayotgan ijro etuvchi dvigatellarning 
qo’zatish cho’lg’amiga bir xil kattalikdagi qo’zatish toki berilib boshqaruvchi signal esa yakor 
cho’lg’amiga kiritiladi; 
- 
qo’zg’atish cho’lg’ami yordamida boshqarish
uchun yakor cho’lg’amiga bir xil kattalikda 
kuchlanish berilib, boshqaruvchi kuchlanish esa qo’zatish cho’lg’amiga beriladi.
Ko’pincha yakor cho’lg’ami yordamida boshqariladigan ijro etuvchi dvigatellar qo’llaniladi, 
chunki bunday ijro etuvchi dvigatellarning tashqi xarakteristikalari qo’yilgan talablarga to’liq javob 
beradi.
 
O‘zgarmas tok taxogeneratorlari. Ijrochi O‘TM. 
Baozi xollarda, o’zgarmas tok generatorining tashqi tavsiflarini ko’rinishi 62,a-rasmda 
ko’rsatilganga o’xshash bo’lishi talab qilinadi. Bunday ko’rinishdagi xarakteristikali mashinalarda yakor 
cho’lg’amidagi kuchlanish keng ko’lamda o’zgarganda yakor toki I juda oz o’zgarib, uning qiymati qisqa 
tutashuv tokiga teng bo’ladi. Elektr yoyli payvandlash maqsadlarida bunday ko’rinishdagi xarakteristikali 
 
63-rasm. O’zgarmas tok taxogeneratorining elektr 
sxemasi (a) va tashqi tavsifi (b). 

---

elektr mashinalarni qo’llash mumkin, chunki payvandlash toki yoyning uzunligiga uncha boliq 
bo’lmaydi, bunday mashinalar uchun qisqa tutashuv uncha xavfli emas.
Bunday 
ko’rinishdagi 
xarakteristikani 
uchta: 
mustaqil, parallel va magnit yurituvchi kuchi mustaqil va 
parallel qo’zatish cho’lg’amlarining magnit yurituvchi 
kuchlariga qarama-qarshi yo’nalgan bo’lib, yakor 
cho’lg’ami bilan esa ketma-ket ulangan qo’zatish 
cho’lg’amlari o’rnatilgan o’zgarmas tok generatorida olish 
mumkin.
Bunday 
xarakteris-tikali 
o’zgarmas 
tok 
generatorlarlarini 
tiralish 
rejimida 
ishlaydigan 
mexanizmlarini xarakatga keltirish uchun, masalan, 
ekskovatorlarda qo’llash mumkin. 
Bu tipdagi generatorlar xozirgi paytda teplovozlarda 
xam keng qo’llanilmoqda.
 
Bo’lingan qutbli o’zgarmas tok generatorning tashqi 
xarakteristikasi xam uchta qo’zatish cho’lg’amli generatorni tavsifiga o’xshash bo’ladi. Bunday 
mashinaning N va S qutblari ikkitadan normal ko’ndalang kesimli va kichraytirilgan kesimli qismlarga 
bo’linib, statorga maxkamlanadi. Mashinaning ikkita qo’zatish cho’lg’amidan birinchisi normal o’zakda 
va ikkinchisi kichraytirilgan o’zakda joylashtirilgan. Bo’lingan qutbli generatorlarning kichraytirilgan 
o’zaklari kuchli to’yingan, normal o’zaklar esa kuchsiz to’yingan rejimda ishlaydi. Bu generatorlarda 
shuningdek qo’shimcha qutblar xam o’rnatiladi. Payvandlash maqsadlarida qo’llash uchun nominal 
rejimda kuchlanishi U=35 V (salt ishlash rejimida 85 V gacha) bo’lgan PS tipdagi bo’lingan qutbli 
o’zgarmas tok generatorlari ishlab chiqarilmoqda.
Unipolyar generatorlar yordamida past kuchlanishli (1 50) V va katta tok (500 kA gacha) xosil 
qilish mumkin. Ko’pincha qo’llanilib kelinayotgan unipolyar generatorlarda magnit maydondan 
tashqarida o’rnatilgan rotor, xalqa ko’rinishidagi qo’zatish cho’lg’amlar xosil qilgan magnit maydonda 
aylanadi. Mashinaning markaziy, aktiv qismida ishchi magnit oqim doimo bir xil qutbga ega bo’ladi, 
mashinaning nomi xam shundan kelib chiqqan. Rotorni cho’lg’amining vazifasini uning yaxlit magnit 
o’zagi bajaradi.
Magnit maydonda aylanadigan rotorning markaziy aktiv qismida induktsiyalangan elektr 
yurituvchi kuch doim bir xil yo’nalgan bo’ladi. Unipolyar generatorlardan tokni rotordagi cho’tkalar 
yordamida qabul qilib olinadi. 
Unipolyar generatorlardan katta toklarni uzatish ancha qiyin, shuning uchun bu mashinalarning 
cho’tka apparatida ancha katta mexanik va elektr quvvat isroflari xosil bo’ladi. xozirgi paytda quvvati 
1000 kVt gacha bo’lgan unipolyar o’zgarmas tok generatorlari ishlab chiqarilgan. 
 
Texnologik qurilmaning tezligini o’lchash va uni boshqarish maqsadida qo’llaniladigan elektr 
mashinani taxogenerator deb ataladi. O’zgarmas tok generatorlarini taxogenerator sifatida xam qo’llash 
mumkin. Bunda tezlik generatordan olinayotgan kuchlanishning kattaligi bilan aniqlanadi. Taxogenerator 
sifatida mustaqil qo’zatishli o’zgarmas tok generatori ko’proq qo’llanadi (63-rasm). 
Taxogeneratorning sifati uning yakorining klemmalaridan olingan kuchlanish bilan aylanish 
tezligi orasidagi bolanishni ifodalovchi tashqi xarakteristikasi, yaoni U=f(n) bolanish yordamida 
aniqlanadi. Taxogeneratorning bu xarakteristikasi yuk o’zgarmagan xolda olinadi. Bu xarakteristikaning 
to’ri chiziqli qismida taxogenerator aniq ishlaydi, 63-ramdagi 1-chiziq magnit tizimi to’yinmagan 
taxogeneratorlarga taaluqli bo’lib, 2-chiziq esa magnit tizimni to’yingan taxogeneratorlarga taaluqli. 
Taxogeneratorlar qo’zatish tizimiga boliq ravishda, doimiy magnitli va elektromagnitli qo’zatishli 
bo’lishi mumkin. Doimiy magnitli taxogeneratorning yakor cho’lg’amining uchlaridagi elektr yurituvchi 
kuch tezlikka to’ri proportsional bo’ladi: 
E
t
=S
e
Fn 
Taxogenerator yordamida texnologik qurilmaning tezligini o’lchash uchun qurilmaning valini 
taxogeneratorning vali bilan mufta yordamida birlashtiriladi. xozirgi vaqtda SL, TD, TG seriyali va 
doimiy magnitli TGP seriyali taxogeneratorlar ishlab chiqarilmoqda.
Ijro etuvchi dvigatellar asosan turli avtomat-lashtirilgan qurilmalarni avtomatik boshqarish va 
rostlash maqsadlarida qo’llaniladi. Bu dvigatellar yordamida boshqarilayotgan texnologik qurilmadan 
olinayotgan elektr signalni valning mexanik siljishiga yoki aylanishiga o’zgartirish mumkin. Ijro etuvchi