2 Тошкент давлат

 
Хожиматов Р.Х 
 
ТДИУ Банк иши кафедраси катта ўқитувчиси
Режавалиев Ж.Р.
ТДИУ Магистратура бўлими «Иқтисодий ҳавфсизлик»
таълим йўналиши талабаси
 
МОЛИЯ РИСК, БАНК РИСКЛАРИ УЛАРИНИ ИҚТИСОДИЙ ХАВФСИЗИГИНИ 
ОШИРИШДАГИ РИСКЛАРНИ БОШҚАРИШ МАСАЛАЛАРИНИ РОЛИ 
 
Аннотация.
Мақолада, молиявий риск, банк рисклари, банк рискларини иқтисодий 
тушунчаси, уларни туркумланиши, иқтисодий хавфсизлик нуқтаи назаридан рискларни 
камайтиришга қаратиш учун банк рискларини бошқариш тамойилларига асосий эътиборга 
олиш бўйича таклифлар ишлаб чиқилди.
Таянч иборалар
: Молиявий риск, риск омиллари, рақобатбардош. ликқидлилик риски, 
банк кредит риски, фоиз риски, валюта риски, таъминланганлик, бошқариш тамойиллари, 
хавфсизлик. 
В статье раскрываются принципы управления банковскими рисками с акцентом на 
финансовые риски, банковские риски, экономическое понимание банковских рисков, их 
категоризацию и снижение рисков с точки зрения экономической безопасности. 

---

133 
The article reveals the principles of bank risk management with an emphasis on financial 
risks, bank risks, economic understanding of bank risks, their categorization and risk reduction in 
terms of economic security. 
 
Ўзбекистон Республикаси иқтисодий тизимнинг жамиятдаги ўрни мазкур тизим 
фаолияти натижалари, имкониятлари ва бозор фаолиятидаги кўлами билан изоҳланади. 
Мазкур иқтисодий тизим муҳм бўғини бу молия тизими хисоблади, мазкур тизимнинг 
жамият тараққиётидаги ўрни, аҳамияти, фаолияти кўлами, натижалари ҳамда эркин бозор 
шароитида имкониятлари, фаолияти натижаларига бевосита боғлиқ. Молия бозорлар 
иштирокчилари фаолиятини натижавийлиги эса рискларни бошқара олиш имкониятлари, 
уларни камайтириш шатлари билан бевосита боғлиқ. Чунки, молия риски бозор иқтисодиёти 
шароитида объектив юзага келиши эхтимоли юқорироқдир. Мазкур рисклар молия бозори 
иштирокичлари фаолияти натижавийлигини сальбий томонга ўзгартириб юбориш билан 
боғлиқ хавсизликларни юзага келтиради, бу ўз навбатида умуман давлат миқёсида 
хавфсизлик масалаларига, айнан; ривожланган мамлакатлар ўртасидаги ўзаъро иқтисодий, 
молиявий ва бошқа санкциялар сақланиб ва кучаётган бир шароитда эътиборни ошириш ва 
бошқаришни кучайтириш ўта муҳим. 
Шунинг учун, мавжуд ислохотлар яъни банк фаолияти самарасини оширишни 
замонавий бозор механизмлари асосида қайта қуриш лозим ҳисобланмоқда. Бу масалага 
Ўзбекистон Республикаси Президенти Мирзиёев Ш.М. «банк ва молия тизимида 
ислоҳотларни жадал давом эттириш, соҳага замонавий бозор механизмларини кенг жорий 
этиш зарур»
58
деб эътироф этиши яна бир бор сўзимизни исботи деб ҳисоблаймиз.
Молиявий риск тушунчасига берилган турли талқинларга асосланиб ва 
тадқиқотчиларнинг назарий қарашларига мувофиқ рискларни қуйидаги 3 гуруҳ кесимида 
туркумлаш мумкин: 
-
биринчи гуруҳ риски
. Риск кенг маънода номаълум воқелик бўлиб, унинг юз бериши 
оқибатида фаолиятга ижобийёки салбий таъсир етказилиши мумкин;
-иккинчи гуруҳ риски. Олимларнинг қарашларига кўра, риск фаолият сифатида ютуқли 
натижага эришиш мақсадида амалга оширилган саъй- ҳаракат ҳисобланади;
-учинчи гуруҳ риски. Тадқиқотчилар бу рискни муқобил вариантлардан бирини танлаш 
жараёнида ютуққа эришиш ёки хатога йўл қўйиш эҳтимоли сифатида талқин этишади.
Демак, молиявий риск - бу молиявий инструментларга эгалик билан боқлиқ, 
шунингдек, молия институтлари актив ва пассивларининг параметрлари ўзаромос эмаслиги 
оқибатида йўқотиш(зарар кўриш) эҳтимоли эканлигини таъкидлашади. 
Иқтисодий луғатда рискга берилган ушбу таърифда иккита ҳолат эътибордан четда 
қолган.
Биринчидан, таърифда “кутилаётган даромад, фойда, мулк ёки пул маблағларини 
йўқотиш хавф хатари” масаласига эътибор қаратилиб, банклар томонидан берилган 
кредитларнинг асосий суммасини тўлиқ қайтмаслиги билан боғлиқ риск масаласи 
эътибордан четда қолган. Чунки, тижорат банклари томонидан берилган кредитлар 
ҳисобидан олинадиган фоиз даромадларини тўлиқ ундириб олиш муаммоси мавжудлиги 
билан бирга, унинг асосий суммасини қайтариш риск ётади.
Иккинчидан, Б.А. Райзберг ва Л.Ш. Лозовский нашри остидаги иқтисодий луғатда 
рискга берилган таърифда риск муносабатларида иштирок этаётган субъектларнинг 
фаолияти инобатга олинмаган.
Ваҳоланки, рискларни вужудга келиши ва унинг даражасига унда иштирок этувчи 
томонлар алоҳида аҳамият касб этади. Хусусан, уларнинг молиявий ҳолати, мажбуриятларни 
бажаришдаги масъуллиги кабилар шулар жумласидандир. 
58
Мирзиёев Ш.М. 2019 йил учун мўлжалланган энг муҳим устувор вазифалар ҳақидаги Олий Мажлисга 
Мурожаатномаси.2018 йил 28 декабр. 

---

134 
Иқтисодчи Е.Б. Стародубцева фикрига кўра “риск - бу йўқотишларга олиб борувчи 
ҳодисалар эҳтимолининг қийматдаги ифодасидир. Риск дараажаси қанчалик юқори бўлса, 
фойда олиш имконияти ҳам шунчалик юқори бўлади. Рисклар жорий ва келгусидаги 
ҳақиқатда эришиладиган кўрсаткичлар ўртасидаги фарқлар натижасида юзага келади. Улар 
ижобий бўлиши билан бирга, салбий бўлиши ҳам мумкин.
Шундай қилиб, агар йўқотишларга йўл қўйиш мумкинлиги олдиндан кўзда тутилса ва 
ундан ўзини эҳтиёт қилинсагина фойда олиш мумкин бўлади” [3], деб талқин қилади. 
Рискга иқтисодий таъриф берган олимларнинг кўпчилиги молиявий муассасаларда 
активлар ва пассивлар ўртасида ўзаро мутаносибликнинг бузилиши оқибатида йўқотишлар 
эҳтимолининг вужудга келиши-риск эканлигини уқтиришади[5].
Энди иқтисодий категория ҳисобланган “риск”нинг бирмунча хусусийлашган 
кўриниши, яъни “банк рисклари” ва “банк рискларини бошқариш” тушунчаларининг 
иқтисодий мазмунини очиб беришга, уларнинг турларини таснифлашга ва аҳамиятини 
кўрсатиб беришга эътиборимизни қаратмоқчимиз. 
Рискнинг моҳияти фойда олиш ёки зарар кўриш, мол-мулкни йўқотиш, 
жойлаштирилган инвестициядан олинадиган даромаднинг кутилганидан фарқланиши каби 
эҳтимол бўлган натижаларга асосланади. Хусусан, молия соҳасида риск нисбатан кенг 
талқинда тушунилади. Шу боис риск нафақат даромадни қўлдан чиқариш, унинг 
кутилганидан пастлиги, яъни салбий натижа, балки фойданинг кутилганидан юқорилиги, 
яъни ижобий кўрсаткич сифатида ҳам намоён бўлиши мумкин.
Юқоридаги мулоҳазаларга асосланиб, молиявий рискларининг асосий белгиларини 
ажратиб кўрсатиш мумкин:
-мазкур рисклар ноаниқлик ҳолатида юзага келади ва уларнинг асосий мезони 
эҳтимолликка асосланади;
-рискнинг пировард натижаси (оқибати) мол-мулкни йўқотиш, фойдани қўлдан 
чиқариш ҳисобланиши молия институтлари фаолияти бевосита риск қамровида кечиши ва 
капитал субъектлар ўртасида ноқонуний йўллар орқали ўзлаштириш кабиларни англатади. 
Юқорида келтирилган белгиларга асосланиб, қайд этиш лозимки, молия институтлари 
рисклари эҳтимоликка кўра, асосий фаолиятидан кутилган даражадаги фойдага эриша 
олмаслик ёхуд уни йўқотиш ҳисобланади. Бу ўринда таъкидлаш лозимки, молиявий 
рискларни таснифлашга бўлган ёндашувлар хилма-хилдир.
Умуман олганда, молиявий рисклар ўзига хос тузилмага эга. Улар бозор 
риски,ликвидлик риски, фоиз риски, кредит риски ва валюта рисклари кабилардан 
иборатлиги қайд этган таснифли тарзда асосланган ҳисобланади. 
Хулосаларга асосан, молиявий рискларнинг юқоридаги турларига алоҳида тўхтаб ўтиш 
лозим. Хусусан, бозор риски ҳамда кредит риски тегишли молиявий инструментларга эгалик 
қилиш жараёнида юзага келади.