2. qo’ZG’aluvchan to’qimalarning umumiy fiziologiyasi. Reja. Qo’zg’aluvchan to’qimalar va ularning umumiy fiziologik xususiyatlari

Neyronda modda almashinuvi. Nerv hujayrasiga kerakli oziq moddalar suvli eritmalar tarzida kirib, metabolitik mahsulotlar ham hujayradan suvli eritmalar tarzida ajratib chiqariladi.

Neyron oqsillari plastik va axborot maqsadlariga ishlatilsa, lipidlar esa energetik va plastik maqsadlarga sarflanadi.
Neyron karbonsuvlari asosiy energiya manbayi bo'lib hisoblanadi. Glukoza nerv hujayrasiga kirib, glikogenga aylanadi, kerakli vaqtda hujayrani o‘zidagi fermentlar ta’sirida yana glukozaga ay lanadi, lekin glikogen zaxirasi neyronlaming butun energetik ehtiyojini qondira olmaydi, neyronlar uchun asosiy energiya manbayi qondagi glukoza bo'lib hisoblanadi.
Nerv to'qimasidakaliy, natriy, kalsiy va magniy tuzlariko'p. Kationlardan K\ Na⁴, Mg⁺, Ca^Hjko‘p uchrasa, anionlardan esa- Cl, HCO _J ko‘p bo'Iadi. Bulardan tashqari neyronlar turli mikroelementlarga ham boy bo'Iadi. Ulamingbiologik faolligi yuqori bo'lganligi sababli fermentlami faollashtiradi. Mikroelementlamingmiqdori neyronlar funksional holatiga bog'liq bo'Iadi.
Energiya almashinuvi пеутоп tinch turganda vaqo'zg'alganda turlicha bo'Iadi. Hujayradagi nafas koeffitsientining ortishi bu narsani isbotlaydi, tinch holatda u

0. 
   8 ga tengbo'lsa, neyron qo'zg'alganda u 1,0 gateng bo'Iadi. Qo'zg'alish paytida neyronning kislorodga ehtiyoji 100% ga ortadi, qo'zg'alishdan so'ng, neyron sitoplazmasidagi nuklein kislotalaming miqdori esa 5 marotabaga ozayib ketadi.
   

Neyronlaming sinflanishi: I. Akson oxirlaridan ajratib chiqariladigan mediatorlariga ko'ra neyronlar: xolinergik, peptidergik, noradrenalinergik, dofaminergik va boshqalarga bo'linadi. 2. Ta’sirlaming sezuvchanligiga qarab mono-, bi-, polisensorneyronlarga bo'linadi.
Monosensor neyronlar po'stloqning birlamchi proyeksion sohalarida joylashgan bo lib, ular faqat muayyan sensor tizimidagi signallarga javob beradi.
Bisensor neyronlar po'stloqning ikkilamchi proyeksion sohalarida joylashib, ham o'zini ham boshqa sensor tizimidagi signallami qabul qiladi.
Polisensor neyronlar, ko'pincha miyaning assotsiativ sohasida joylashgan bo ladi, ular eshituv, ko'ruv, hid biluv va boshqa retseptiv tizimlardan kelayotgan signallarga javob beradi.
Neyronlar funksional jihatdan 3 turga bo'linadi: afferent, intemeyron (oraliq) va efferent. Birinchisi тагкайу nerv tizimining yuqori tizimlariga axborotni o'tkazib tursa, ikkinchisi markaziy nerv tizimida neyronlar orasidagi o‘zaro munosabatni ta’minlaydi, uchinchisi esa markaziy nervtizimi (MNT)ning quyi tizimlariga, MNT dan tashqarida joylashgan nerv tugunlarga va ishchi a’zolarga axborotlami yetkazib turadi. Afferent neyronlar funksiyasi retseptorlar funksiyasi bilan o'zaro bog'langan bo'Iadi.
Retseptorlar. Retseptor va generator potensiallar. Ta’sirlami qabul qiladigan nerv oxirlari yoki tashqi muhitdagi muayyan o'zgarishlarga reaksiya ko'rsatadigan ixtisoslashgan tuzilmalari retseptorlar hisoblanadi. Retseptorlar adekvat ta sirlovchilarga nisbatan o'ta sezgirbo'Iadi. Ular 4 guruhga bo'linadi: mexano-, termo-, xemo- va fotoretseptorlarga. Retseptor potensiali retseptor ta'sirlanganda uning membranasining depolyarizatsiyaga uchrashi va o'tkazuvchanligining ortishi natijasida yuzaga chiqadi.
Yuzaga chiqqan retseptor potensiali generator potensiali hosil bo'ladigan joy,
1Л

akson bo'rtig'iga elektrotonik tarqaladi. Generator potensialni akson bo'rtig'ida hosil bo'lishiga sabab, neyronning shu qismi boshqa qismlaridan qo‘zg‘aluvchanliginingyuqoriligi va qo'zg'alish bo'sag'asi pastligidadir. Genera­tor potensiallami hosil bo'lishi nerv impulsini hosil qiladi.
Afferent, inter - va efferent neyronlar. Afferent neyronlar axborotni qabul qiluvchi bo‘lib, tarmoqlangan to‘r hosil qilib turadi. Orqa miyaning orqa sohasidagi shoxlarida joylashgan afferent sezuvchi neyronlar, maydaroq o'lchamda, lekin dentrit o'simtalariga boy bo'ladi, oldingi shoxlarda joylashgan efferent neyronlarning somasi esa kattaroq o'lchamda, biroq dendritlarining soni oz va kam tarmoqlangan bo'ladi.

£ .	*J.	hS...
	/ .	.. k'

25 75 125 175 225 275 325 Vaqt, mS

8. 
   rasm. Har xil turdagi nerv tolalarida qo'zgalishning o'tish tezligi:
   

I - II - lajriba chizmasi: a — ta’sirlanayotgan sohaga yaqin turgan yozib olish moslamasi: b — la’sirlanayotgan sohadan uzoq turgan yozib olish moslamasi; III - А, В, С turdagi nerv tolalarida qayd qilingan harakat potensiallarining nisbati (Gasser va Erlangcrlar
bo'yicha, 1937-y).
Inter (oraliq) neyronlar afferent neyrondan olingan axborotlami qayta ishlaydi, so'ngra boshqa intemeyronlaryoki efferent neyronlarga uzatadi. Efferent neyronlar nerv marka2laridan axborotlami ishchi a’zolariga yoki MNTning boshqa nerv markazlariga uzatadi. Masalan, bosh miya po‘stlog‘ining harakat sohasidagi effe­rent neyronlar - piramida hujayralar orqa miyaning oldingi shohidagi motoneyronlarga impulslaryuboradi. Efferent neyronlarning boshqa neyronlardan farqi shundan iboratki, ular uzun aksonga ega bo‘lib, qo'zg'alishni yuqori tezlik bilan o'tkazishidadir. Orqa miyaning barcha tushuvchi (piramida, rubrospinal, retikulospinal va h. k.) yo'llarini MNT ning mos keluvchi bo'limlarining efferent neyron akson lari hosil qiladi. Avtonom nerv tizimi, adashgan nerv yadrolari, orqa miyaning yon shoxlari neyronlari ham efferent neyronlar qatoriga kiradi.
D. Erlanger va X. Gasserlar (1937-y.) birinchi bo‘ lib, nerv tolalarin i qo'zg'alishlar o'tkazish tezligi va ulaming diametriga qarab sinfladilar. Aralash nervning tolalarida qo'zg'alishlar turlicha tezlikda o'tkazishini hujayra tashqarisiga elektrod qo'yib tekshirish mumkin. Tolalardagi potensiallar turlicha tezlikda o'tganligi sababli, potensiallar alohida-alohida yozib olinadi.