64- rasm. Bezgak plazmodiyasining hayot sikli.
1—sporozoitlarning chivin so‘lak bezidan chiqib jigar hujayralariga
kirishi; 2-4—jigar hujayralarida to‘qima shizogoniyasi; 5-10—erit-
rotsitar shizogoniya; 11—16—gametogoniya; 17—urg‘ochilik gametasi;
erkaklik gametalari hosil bo‘lishi; 19—otalanish; 20—21—otalangan
hujayraning chivin oshqozoni devoriga birikishi; 22—24—ootsista
rivojlanishi; 25—yetuk ootsista yorilishi, sporozoitlar chiqishi; 26—chivin
so‘lak bezida sporozoitlar.
Shizogoniya ma’lum vaqtlarda ritmik takrorlanib turadi. Pl.vivax va Pl. falsiparumda har 48 soatdan keyin (3 kunlik bezgak), Pl.ma- lariya esa 72 soatdan keyin takrorlanadi.
Bir necha marta shizogoniyadan keyin ayrim merozoitlar eritrotsitlarga kirib yetilmagan gamontlar — mikrogametotsit (erkaklik) va makrogametotsitlagarga (urg‘ochilik) aylanadi. Game- totsitlar (gamontlar) rivojlanishi chivin organizmiga tushgandagina davom etishi mumkin.
Shunday qilib, chivin uchun invazion bosqich makro va mikrogametotsitlar hisoblanadi. Chivin oshqozonida gametotsitlar yetuk mikro va makro gametalarga aylanadi. Gametalar yetilishi 15° C va undan yuqori sharoitda kuzatiladi.
Otalanishdan keyin zigota (ookineta) hosil bo‘ladi. Ookineta oshqozon tashqi devori tagiga o‘tib ootsistaga aylanadi. Ootsistada sporogoniya kechadi va niinglab sporozoitlar hosil bo‘ladi.
Bezgak kasalligi (malariya) — tipik antroponoz, transmissiv usulda yuqadi.
Patogen ta’siri. Davriy takrorlanuvchi harorat ko‘tarilishi, jigar, taloq kattalashishi, lobora og‘irlashib boruvchi kamqonlik (anemiya) bilan xarakterlanad i. Ba’zi holatlarda simptomsiz parazit tashuvchilik ham kuzatiladi.
Laboratoriya lashhinini qo'yisli uchun bezgak xuruji vaqtida olingan qon surtmasi yoki qou tomchisi mikroskopda tekshiriladi.
Profilaktika choralari. Sliaxsiy cliivinlar chaqishidan saq- lanish. Jamoat choralari kasallar va parazit tashuvchilarni o‘z vaqtida aniqlab davolash, chiviularga qarshi kurash.
Mashg‘ulotning maqsadi.
Yuqorida ko‘rsatilgau parazitlarning morfologiyasini, hayot siklini, yuqish yo'llarini, ular qo‘zg‘atadigan kasalliklarning laboratoriya tashhisini, oldini olish choralarini o'rganish.
Talabalarning mustaqil tayyorlanishi uchun topshiriqlar.
Mavzuni o'rganing, quyidagi savollarga javob bering:
Sporalilar sinfining xarakterli xususiyatlari.
Bezgak plazmodiyasi hayot sikli. Shizogoniya, gametogoniya, sporogoniya tushunchalari.
Bezgakning odamga yuqish yo'llari.
Bezgak xurujlarining davriyligini tushuntiring.
Bezgak kasalligining laboratoriya tashhisi.
Bezgak kasalligining oldini olish choralari.
Toksoplazma tuzilishi, ko‘payishi va pediatriyadagi ahamiyati.
Tug‘ma va orttirilgan toksoplazmoz naqida tushuncha.
Toksoplazmozning laboratoriya tashhisi.
Toksoplazmozning oldini olish choralari.
Vaziyatga doir masalalarni yeching va test topshiriqlarini bajaring.
O‘quv jihozlari.
Mavzuga oid jadvallar, mantiqiy sxemalar, slaydlar, mikro- preparatlar, o‘quv filmlari, diaproektor, kodoskop, mikroskoplar.
Mashg‘ulot rejasi.
Toksoplazma va bezgak plazmodiylarining morfologiyasi, geografik tarqalishi, organizmda joylashishi, hayot sikli, patogen ta’siri, laboratoriya tashhisi va profilaktik choralari muhokama qilinganidan keyin slaydlar, mikropreparatlar o‘rganiladi, o‘quv filmlari namoyish etiladi. Talabalar albomga toksoplazma va bezgak plazmodiylarining taraqqiyot sikllarini chizadilar, keyin vaziyatga oid masalalar yechiladi va test topshiriqlari bajariladi. Mashg'ulot oxirida vazifalar bajarilishi tekshiriladi, talabalar bilimi baholanadi va keyingi mashg‘ulotga topshiriq beriladi.
Vaziyatga doir masalalar.
Homiladorlik davrida parazitologik tekshirishlardan o‘tmagan ayoldan rivojlanish anomaliyalari mavjud bo‘lgan chaqaloq tug‘ildi. Bu qanday kasallik bo'lishi mumkin?
Toksoplazmoz kasalligi ko'proq ayollarda uchrashi aniqlangan. Ayollarning ovqat tayyorlashda qanday odatlari buning sabablaridan biri bo'lishi mumkin? Javobingizni isbotlang.
Bezgak kasalligi transmissiv usulda yuqishi ma’lum. Uning boshqa usullar orqali ham yuqishi mumkinmi?
Yanvar oyida Afrikadan sayohatdan Moskvaga qaytgan shaxsda bezgak kasalligi aniqlandi. Bu kasallik aholi o‘rtasida tarqalishi mumkinmi?
Afg'onistondan Toshkentga qaytib kelgan shaxs oilasi a’zolarida bezgak kasalligi aniqlandi. Hech qanday kasallik alomatlari sezil- magan shaxs bezgak tarqalishiga sababi bo‘lishi mumkinmi?
Test topshiriqlari.
Bezgakning laboratoriya tashhisi uchun qon qaysi vaqtda olinadi?
A. Xohlagan vaqtda. B. Ertalab. D. Kechasi. E. Xuruj boshlan- guncha. F. Xuruj vaqtida.
Qaysi organizmda plazmodiyning sporogoniyasi kechadi?
A. Aedes avlodiga mansub chivinlarda. B. Odamda. D. Kulex avlodiga mansub chivinlarda. E. Anopfeles avlodiga mansub chivinlarda. F. Chivinlarning hamma turlarida.
Bezgak plazmodiylarining shizontlari qayerda hosil bo‘ladi?
A. Iskabtopar hujayralarida. B. Chivin hujayralrida. D. Odam jigari hujayralarida. E. Burgalarda. F. В va D javoblar to‘g‘ri.
Toksoplazmaning definitiv xo‘ jay inlarini ko‘rsating:
A. Mushuklar, mushuksimonlar vakillari. B. Bo‘rilar, chiya- bo‘rilar. D. Qushlar. E. Sutemizuvchilar. F. Odam.
Proeritrotsitlar shizogonia qayerda kechadi?
A. Gepatotsitlarda. B. Eritrotsitlarda. D. Asosiy xo‘jayin orga- nizmida. E. Asosiy va oraliq xo'jayin organizmda. F. Qon zardobida.
Toksoplazmaning odam uchun invazion bosqichini ko'rsating:
A. Ootsistalar. B. Gametotsitlar. D. Gametalar. E. Shizontlar. F. Merozoitlar.
Bezgak plazmodiysining odam uchun invazion bosqichini ko‘rsating:
A. Gametotsitlar. B. Merozoitlar. I). Shizontlar. E. Sporozoitlar. F. Gametalar.
Sporalilar sinflga. klruvchllar lotnonldan qo‘zg‘atiladigan kasallik:
A. Leyshmanioz. B. Toksophrzmoz. I). Tripanosomoz. E. Balan- tidioz. F. Lamblioz.
Bezgak plazmodiyining sporozoillari. qayerda hosil bo'ladi?
A. Odam gepatotsitlarda. B. Odam eritrotsitlarda. D. Iskabtopar organizmida. E. Kulex avlodi chivinlarida. F. Anofeles avlodi chivinlarida.
Plazmodiylarning gamelolsillari qayerda hosil bo‘ladi?
A. Odam gepatotsitlarida. B. Odam eritrotsitlarida. D. Chivin gepatotsitlarida. E. Chivin oshqozoni devorida. F. Chivin gemolimfasida.
mavzu. YASSI CIIUVALCHANGLAR
(PLATIIELMINTHES) TIPI
Tip: Plathelminth.es — Yassi chuvalchanglar.
Sinf: Trematoda — So‘rg‘ichlilar.
Tur: Fasciola hepatica — Jigar so‘rg‘ichi, fassiolyozning qo‘ zg‘ atuvchisi.
Tur: Opisthorchis felineus — Mushuk so‘rg‘ichi, opistorxozning qo‘ zg‘ atuvchisi.
Tur: Schistosoma haematobium — Qon so‘rg ‘ichi, siydik tanosil histosomatozining qo‘zg‘atuvchisi.
