2 O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti mehnat ta’limi kafedrasi

83 
 
2)
Ball – yer yuzasining tebranma harakat darajasini ko‘rsatadi. Silkinish ko‘chini 
ballarda ballarda o‘lchashda seysmograflardan foydalanib, tog‘ jinsi zarrachalarining 
tebranma harakat tezligi topiladi, ya’ni yozib olingan seysmogarmmalar orqali 
zarrachalarning tebranish amplitudasi aniqlanadi va shu asosda seysmik to‘lqin tezlanishi 
quyidagi formula orqali chiqarish mumkin: 
𝞹
 
 
α = A — , (m/s²); 
T 
α—seysmik to‘lqin tezlanishi, m/s²; 
T− seysmik tebranish davri, s; 
A – tog‘ jinsi tezlanish amplitudasi, mm; 
𝞹
− 3,14. 
Rossiya FA tomonidan kiritilgan 12 ballik shkala bo‘yicha barcha MDH da qo‘llaniladi. 
O‘zbekistonda MSK ( Medvedyev, Shponxoyer va Karnik) nomi bilan o‘lchanadi. 
Rixter shkalasi bo‘yicha Magnituda (M) hisoblanadi. 1935 yil Amerika seysmologi 
Ch.Rixter nomiga qo‘yilgan. Magnituda yer silkinishining umumiy enargiyasini ko‘rsatib, u 
yerning maksimal surilishamplitudasini logarifmini belgilaydi va mikronlarda aniqlanadi. 
Magnituda gipotsentrdan ajralib chiqqan energiyaga proporsional kattalik hisoblanib, uning 
maksimal qiymati 9M gacha bo‘ladi. 
Yer silkinishining umumiy energiya miqdori quyidagi formula bilan topiladi: 
Е=
𝞹
²·ʕ·υ
〔
 A⁄T
〕
²; 
Bu yerda;
ʕ−yer silkinishining gipotsentrdagi mavjud tog‘ jinslarining zichligi, g/sm²; 
υ – tog‘ jinslarida seysmik to‘lqinlarining tarqalish tezligi, m/soniya; 
А− tog‘ jinsi zarrachasi tezlanish amplitudasi, mm; 
T – seysmik tebranish davri, soniya. 
Bu energiyaning (E) miqdori shunchalik kattaki, yuz ming vodorod bombasini 
portlatish oqibatida ajraladigan energiya quvvatiga teng kelishi mumkin. 
Yer qimirlаgаndа аtrоfni o’rаb turgаn fаzоdа sеysmik zаrb kuzаtilаdi, vulqоnlаr оtilishi, 
tsunаmilаr pаydо bo’lishi, tоg’ qаtlаmlаrini so’rilishi, qоr vа muzliklаrni ko’chishi vа 
bоshqа hоdisаlаr ro’y berishi mumkin. Yer yuzаsidаgi yer qimirlаsh kuchini bаll оrqаli 
ifоdаlаsh, uning ob’yektga tа’sirini esа yer qimirlаshning intеnsivligi sifаtidа qаbul qilingаn. 
Yer qimirlаsh kuchi 1 dаn 4 bаllgаchа bo’lgаndа binоlаr vа inshооtlаrgа zаrаr еtmаydi, yer 
yuzаsidа vа suvlаrdа o’zgаrishlаr kuzаtilmаydi.