2 O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti mehnat ta’limi kafedrasi

79 
 

suv manbalari va suv olish joylarining zararli moddalar bilan ifloslanishi oqibatida 
ichimlik suvning keskin yetishmasligi. 
 
2. Zilzila (yer silkinishi) – 
eng хаvfli vа vаyrоn qiluvchi fаvqulоddа hоlаtdir. Tabiiy 
ofatlar ichida eng xavflisi va dahshatlisi bu – zilziladir. Yer silkinishi – yer osti zarbasi va yer 
usti qatlamining tebranishi bo‘lib, tabiiy ofatlar, texnologik jarayonlar tufayli yuzaga keladi. 
Yer ostki zarbasining paydo bo‘lishi o‘chog‘i, yerning ostki qatlamidagi uzoq vaqt yig‘ilib 
qolgan energiyaning ozod bo‘lish jarayoni tufayli yuzaga keladi. O‘choqning ichki qismi 
markazi gipomarkaz, yerni ustki qismidagi markaz epimarkaz deyiladi. (10-rasm). 
Yer silkinishi yuzaga kelish sabablariga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 
• Tektonik zilzilalar; 
• Vulqon zilzilalari; 
• Ag‘darilish, o‘pirilish zilzilalari; 
• Texnogen (insonning muhandislik faoliyati bilan bog‘liq) zilzilalar. 
10-rasm. Zilzila o’chog’i. 
 
Yuqorida qayd etilgan yer silkinish turlari ichida katta maydonga tarqaladigani va eng 
ko‘p talofot keltiradigani tektonik yer silkinishidir. Bunday yer silkinishlar haqida gap 
ketganda litosfera o‘ramlarida bo‘ladigan harakat (tektonik kuchlar) tushuniladi. Qiya 
sathlarida tog‘ jinslarining katta bo‘laklarini ag‘darilishi yoki tog‘larning o‘pirilishi natijasida 
yuzaga keluvchi yer silkinishlar ag‘darilish zilzilalari deyiladi.
Vulqon jarayoni, ya’ni yer ostidagi magmani vulqon kanali orqali yer yuzasiga chiqishi 
bilan bog‘liq bo‘lgan yer silkinishiga vulqoniy yer silkinishi deb ataladi. Bunday yer silkinish 
vulqonning faollashuvi bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli, ko‘p hollarda aniq bashorat qilinadi. 
Bunday yer silkinishlarining talofati unchalik kuchli bo‘lmaydi. 
Insonning muhandislik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan yer silkinishlar, yirik suv 
omborlari vujudga kelgan hududlarda, neft, gaz mahsulotlarining yer ostidan so‘rib olinishi 
jarayoni amalga oshgan maydonlarda yuz bermoqda. Dаryo vоdiylаrigа to'gоnlаrning 
qurilishi nаtijаsidа mаydоni bir nеchа ming km
2
, xаjmi bir nеchа yuz km
3
dаn kаttа bo'lgаn 
(mаsаlаn, Chоrvоq suv оmbоrining umumiy xаjmi 2,1 mld. m
3
, suv sathi mаydоni 3640 gа 
tеng) suv оmbоrlаri vujudgа kеlmоqdа. Yer qа'ridа 4000-5000 
m
chuqurlikdа yotgаn gаz, nеft 
yer sathigа surib chiqаrilmоqdа, yer оstidа uzоq gеоlоgik dаvrlаr mоbаynidа yotgаn ko'mir 
аnа shu yer qа'ridа yondirilib gаzgа аylаntirib оlinmоqdа. Vaqtinchа sаqlаsh maqsadidа 
bа'zаn yer оsti g'оrlаrigа, xаndаklаrigа vа tog’ jinslаri g'оvаklаrigа gаz, nеft mаhsulоtlаri 
yuqоri bоsim оstidа kiritilmоqdа, judа kаttа miqdоrdаgi minyerаl suvlаr yer оstidаn chiqаrib 
оlinmоqdа. Yer qа'rining оdаmlаr tа'sir etish jоylаridа yig’il аyotgаn enyergiya miqdоrining u 
yoki bu dаrаjаdа оshishi yoki kаmаyishi оqibаtidа sоdir bo'lgаn yer silkinishlаri Hindistоn, 
АQSH, O'zbеkistоndа kuzatilgаnligi fаndаn mа'lum. Jumlаdаn, Chоrvоq suv оmbоri qurilib 
bo'lingаndаn kеyin bu hududdа bir nеchа mаrtа yer silkinishlаr bo'lib o'tgаn. 

---