2 O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti mehnat ta’limi kafedrasi

46 
 
bo‘lgan tomonlar bo‘yicha olingan bo‘lib, bularning har birining kelib chiqish sabablari, 
oqibatlari batafsil o‘rganilishi talab etiladi. Baxtsiz hodisalarning yo’zaga kelmasligi yoki 
insonning biror kasbiy kasallikka yo‘liqilmasligi uchun ana shu omillar va ularning ta’sir 
etishi oqibatlarini bilish zarurdir.
 
2. Ishlab chiqarish changlari va zaharli moddalarning inson organizmiga salbiy 
ta’siri, ularga qarshi chora-tadbirlar. 
Ishlab chiqarish changlari, zaharli moddalar inson organizmiga turlicha ta’sir ko‘rsatishi 
mumkin va ularga qarshi choralar quyidagicha belgilanadi: 
Nafas olish organlari orqali – nafas olish organlariga nafas olish paytida kirib, ta’sir 
ko‘rsatadi. Bularga qarshi dokali maska, respirator, protivogaz ishlatiladi; 
Me’da-ichak orqali – ovqatlanish davrida ovqatga qo‘shilib oshqozonga tushishi 
mumkin. Bularga qarshi oziq-ovqatni zarali moddalardan saqlagan holda ovqatlanishdan oldin 
idish-tovoq va qo‘lni yaxshilab yuvish kerak; 
Teriga ta’sir etish orqali – zararli moddalarga qarshi maxsus kiyim va himoya vositalari 
bo‘lishi kerak; 
Ko‘z va shilliq qavatlar orqali – yarim yoki to‘liq maskali ko‘zoynak va maskalardan 
foydalanib himoyalanish kerak. 
Zaharli moddalar va changlar organizmga kirganidan keyin eruvchan yoki erimaydigan 
turlarga bo‘linadi. Eruvchanlari qonga so‘rilishi va asab va miya faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. 
Erimaydiganlari tegish joyini jarohatlaydi. Erimaydigan changni misol qiladigan bo‘lsak, u 
o‘pkaning alveola qismi (o‘pkaning ichki shilliq qavatida 0,04 mm qalinlikdagi 
teshikchalar)ni to‘sib qoladi va bu bilan insonning nafas olish davridagi o‘pkaning kislorodni 
qabul qilish darajasi pasayadi. 
 
3. Chang va ularning turlari. 
Chang – bu qattiq yoki suyuq moddalarning havoda 
muallaq so’zib yurishi mumkin bo‘lgan mayda zarrachasi (Ko‘pchilik adabiyotlarda – «qattiq 
moddaning havoda muallaq holatda bo‘la oladigan eng mayda zarrachalari chang deb ataladi» 
- deb ko‘rsatilgan). Ish turlariga qarab, chang miqdori 0,001 mgm
3
dan 100 mgm
3
gacha va 
undan ortiq (ko‘mir sanoatida) bo‘lishi mumkin. 
 Eslatma
: Bug‘ holatida inson organizmiga zarar keltiruvchi suyuqliklarning bug‘lari 
ham changga tenglashtiriladi. 
Changlar kelib chiqishiga ko‘ra 2 xil bo‘ladi: