Sistematik xatoliklar о‘lchashlar natijalarining buzilishiga olib keladi. Eng katta xavf bо‘lib aniqlanmagan sistematik xatolik hisoblanadi. Sistematik xatoliklar sababli ilmiy xulosalar notо‘g‘ri bо‘lib chiqqan, ishlab chiqarish tо‘xtab qolgan, iqtisodiy yо‘qotishlar yuzazga kelgan. Sistematik xatolikni har qanday usullardan foydalanib, bartaraf etish kerak. Sistematik xatolikni bartaraf etish usullarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: - xatoliklar manbaini о‘lchashlarni (profilaktika) boshlashdan oldin о‘chirib tashlash; - о‘lchash jaaryonida sistematik xatolikni chiqarib tas’halash; - о‘lchashlar natijalariga tuzatishlarni kiritish. Birinchi metod maqsadga muvofiqdir, chunki о‘lchash jarayonini soddalashtiradi va tezlashtiradi. «Xatolik manbaini о‘chirish» atamasi о‘chirish (masalan, issiqlik manbaini о‘chirish) va bunday manbalar ta’siridan о‘lchash obyektini va о‘lchash apparatursini himoya qilish tushuniladi. Temperatura xatoligini oldini olish uchun atrof muhitning qiymatlar diapazonidagi xaroratni bir xil saqlash uchun va о‘lchash asboblarini va ularning tarkibiy qismlarini aniq о‘lchash uchun termoregulyatordan foydalaniladi. Yerning magnit maydonining ta’siridan, doimiy va о‘zgaruvchan tok zanjirlarining induksiyalangan magnit maydondan birikishini о‘lchash magnit ekranlar yordamida amalga oshiriladi. Zararli tebranishlar о‘lchash asbobini dempfirlash (dempfirlovchi vibratsiya) bilan baratarf etiladi. О‘lchash asbobining muayyan namunasiga xos bо‘lgan instrumental xatolik manbai Calibra о‘tkazish usuli bilan о‘lchash boshlanishidan oldin bartaraf etilishi mumkin. Bundan tashqari, MEA blokini notо‘g‘ri о‘rnatish bilan bog‘liq bо‘lgan xatoliklar manbai о‘lchash boshlanishidan oldin bartaraf etilishi mumkin. О‘lchashlar vaqtida notо‘g‘ri о‘rnatilishi va destruktiv ta’sirlar kabi ayrim instrumental xatoliklar chiqarib tashlanishi mumkin. Bularga takroriy о‘lchashlar bilan bog‘liq bо‘lgan maxsus yondashuvlardan foydalanish hisobiga erishish mumkin. Ushbu metodlardan biror bir metodning о‘rniga va taqqoslash uchun foydalaniladi. О‘rniga qо‘yish metodida miqdor izlanadi, о‘lchanadi, obyektni takroran о‘lchashda о‘lchashlar о‘lchovlar bilan almashtiriladi. О‘lchashlar natijasini о‘lchov kattaligidan aniqlash, о‘chirish о‘lchash maketining teng bо‘lishiga ta’sir etadigan sistematik effektning katta miqdori uchun qо‘shiladi. Masalan, elektr zanjirining parametrlarini (elektr qarshiligi, sig‘im yoki induc-holati) о‘lchashda obyekt о‘lchash zanjiriga ulanadi va tenglikni hosil qilish uchun joylashtiriladi. Tenglikka erishilgandan keyin о‘lchash obyekti о‘zgaruvchan qiymat о‘lchovi (qarshilik magazini, sig‘im, induktivlilik) bilan almashtiriladi va qiymati о‘zgartiriladi. Avtomatik tenglikni sozlash qо‘shiladi. Bunda almashtirish metodi qoldiq notekis о‘lchash zanjirini, zanjirdagi magnit va elektr maydonlarining ta’sirini, sxemaning alohida elementlarining о‘zaro ta’sirini, shuningdek boshqa zararli effektlarni bartaraf etish imkonini beradi. Eng kо‘p tarqalgan sistematik xatoliklarni bartaraf etish metodi о‘lchashlar natijalarining sistematik xatoligining ma’lum bо‘lgan komponentlariga tuzatish kiritiladi. Sistematik xatoliklarning ma’lum bо‘lgan komponentlarini bartaraf etish maqsadida о‘lchashning tartibga solinmagan natijalariga kiritiladigan kattalik qiymatiga korreksiya (tо‘g‘rilash) deb ataladi (tuzatishlargacha о‘lchashlar natijalari korreksiyalangan, tuzatilgandan keyin tо‘g‘rilangan deb ataladi). Xalqaro ma’lumotlarga muvofiq ma’lum bо‘lgan sistematik xatolikka tuzatish kiritish majburiy amallar bо‘lib hisoblana, о‘lchash natijalariga ishlov berishga asos bо‘ladi. Odatda, tо‘g‘rilanmagan natijalarni algebraik qо‘shish (belgisini hisobga olgan hollda) bajariladi. Bunda tо‘g‘rilash absolyut sistematik xatolikka nisbatan miqdoriy qiymat bо‘yicha teng bо‘ladi va belgi bо‘yicha qarama-qarshi bо‘ladi. Absolyut sistematik xatolik qiymati о‘lchanayotgan kattalik qiymatiga proporsional bо‘lgan holatda sistematik xaolikni tо‘liq bartaraf etish mumkin emas. Bunga birinchi navbatda, sistematik xatolik о‘rganilmagan о‘lchash metodi, shuningdek haqiqiy qiymatlarni baholash mumkin bо‘lmagan sistematik xatolik misol bо‘la oladi. Ushbu guruhga о‘lchash asbobini kalibrlashda xatolikni о‘lchash uchun xatolik va kalibrlangandan keyin о‘lchash asbobining parametrlarining dreyfi bilan yuazaga keladigan xatolik kiradi. Ikkinchi guruhga hisoblash xatoligi va e’tiborga olingan sistematik xatolikni tо‘g‘rilashda aniqlangan xatolik kiradi.
NAZORAT SAVOLLARI
О‘lchash vositalarining xatoliklarini aniqlik sinfi asosida meyorlash va baholash usullari.
О‘lchash vositalarining additiv va multiplikativ xatoliklari.
О‘lchash vositalarining aniqlik sinfi.
О‘lchash vositalarining xatoliklari qanday baholanadi?
Absolyut va nisbiy xatoliklar qiymatining о‘lchanayotgan kattalikka bog‘liqligi.
