2 mundarija

 
28- Mavzu: Shisha va keramik materiallar ishlab chiqarish ishlab 
chiqarish texnologiyasida atrof muhit muhofazasi. 

---

154 
1. Atrof muxit ifloslanishining turlari: fizikoviy, kimyoviy va biologik ifloslanish. 
 
2.Atrof muxit ifloslaniining ekologik jixatlari. 
 
 
1. Xozirgi davrda inson salomatligi uchun eng xavfli manbalardan yana biri 
avtotransport vositalaridan chikadigan zaxarli gazlardir. Ma’lumotlar shuni 
kursatadiki, AKSH va YAponiyada atmosfera xavosini ifloslantiruvchi asosiy 
manbalar ichida avtotransport vositalari oldingi urinda turadi. Xorijiy mamlakatlar 
atmosfera xavosini ifloslantiruvchi gazlar ichida is gazi, uglevodorodlar, 
shuningdek, azot oksidlari barcha tajovuzkor gazlarning 60-70 % ini tashkil kilsa, 
bizda 14 % ini tashkil kiladi. Umuman, ichki yonuv vositalari atmosfera xavosini 
ifloslantirish borasida salmokli urinni egallaydi. 
MDXda avtotransport vositalari 1988 yilning uzida 35,8 mln.tonna zararli 
moddalarni xavoga chikarib tashlagan. Moskva, Sankt-Peterburg, Toshkent, 
Erevan va boshka shaxarlar xavosida is gazi ruxsat etilgan mikdoridan 3-10 
barobar ziyod ekanligi kayd etilgan.
Kizigi shundaki, sulg‘fat angidridi atmosfera xavosida turli reaksiyalarga 
kirishib, atmosfera xavosi namligida erib, kataliz xamda fotokimyoviy jarayonlar 
vositasida oksidlanadi va pirovardida, sulg‘fat kislotasini xosil kiladi. Bunday 
kimyoviy birikmalar 750-1500 metr balandlikka kutarilib, xatto 3000-4000 metr 
masofaga etadi. SHuning uchun sanoat korxonalari joylashgan markazlar atrofidagi 
turar joylarda sulg‘fat kislotasi yomgir bulib yogadi va tabiatga shu jumladan, tirik 
organizmlarga katta zarar etkazadi.
Agar 1950 yili atmosferaga 70 mln.tonna, 1975 yili 120 mln.tonna, 1980 yili 
181 mln.tonna zaxarli moddalar yaikarib tashlangan bulsa, 2000 yilda 280 
mln.tonna tajavvuzkor moddalar atmosferani bulgashi taxmin kilinmokda. 
Atmosfera xavosining kundan kunga, yildan yilga bunchalik ifloslanib borishiga 
avtotransportning “aybi” borligi yakkol kurinib turibdi. SHuni xam kayd kilish 
kerakki, avtomabillar purkagan gazlar tarkibidagi is gazlari (SO), azot kush 
oksidi(N’
2
), uglevodorodlar bilan bir katorda juda zaxarli modda kurgoshin xam 
mavjud.
Avtotransport vositalari tomonidan atmosfera xavosining ifloslanishi 
dudburonlardan chikadigan gazlarning tarkibi va mikdoriga, transport xarakati 
tezligiga, mashinalar soniga, kuchalarning katta-kichikligiga ularning loyixasiga, 
relg‘efiga, turar joylarning topografik xolatiga, joylarning xolatiga, iklim sharoitiga 
va meteorologik omillariga boglik buladi. Avtotransportlarning atmosfera xavosini 
ifloslantiruvchi asosiy moddalari is gazi, uglevodorodlar, azot oksidlari, 
alg‘degidlar, ketonlar, akrolein, kurgoshin va boshkalar aksariyat xollarda gigienik 
nuktai nazardan juda zararli xisoblanib, belgilangan me’yordan ortgan xolda 
buladi. 
Avtotransport vositasidan atmosfera xavosiga tashlanadigan ba’zi zaxarli 
gazlar meteorologik sharoitlarda fotokimyoviy uzgarishlarga uchraydi. Azot kush 
oksidi parchalanib, azot oksidiga aylanadi, natijada atomlar xolidagi 
oksigen(kislorod) xosil buladi, alg‘degid va kationlar esa radikallarni paydo kiladi. 
Mazkur kurinishdagi reaksiyalar navbatdagi ikkinchi reaksiyalarning kelib 
chikishiga yordam beradi, okibatda uta zaxarli tarkibga ega bulgan smog xosil 
buladi. Biz yukorida tashki muxitga nixoyatda tag‘sirchan kurgoshin bilan 
ifloslanishiga asosan avtomobillar sababchi ekanligini kursatib utgan edik. 
Manbalarda keltirilishicha, 1928 yildan avtotransport yonilgilari tarkibiga 

---

155 
tetroetilkurgoshin birikmasi kushiladigan buldi va bu usul 1959 yildan boshlab 
tadbik etila boshlandi. 
Ichki yonuv dvigatellaridan chikadigan kurgoshin birikmalari 1 m
3
atmosfera xavosida 1-2 mg.dan 4-5 mg.gacha etadi, bunda albatta, motorlarning 
ish rejimiga karab, xavoning ifloslanish darajasi uzgarib turadi. Manbalarda 
keltirilgan ma’lumotlarga karaganda, kishloklardagi turar joylardagi 1m
3
xavo 
tarkibida kurgoshin mikdori 0,1 dan 0,5 m ga teng bulsa, shaxarlar xavosida 1 dan 
5 mkg atrofida buladi. Katta magistral yullar atrofidagi 1 m
3
xavo tarkibida 14-38 
mkg kurgoshin borligi aniklangan. 
Avtotransport vositalari sonining ortib borishi tashki muxitga ajralib 
chikayotgan konserogen moddalarning salmogini ortishiga olib keladi. Kurinib 
turibdiki, tajovuzkor va zaxarli xisoblangan kurgoshin va konserogen moddalar 
orasida kandaylar uzviy boshlanish bulib, ulardan biri salmogining ortishi 
ikkinchisining xam ortishiga xam boglik buladi. Ularning tabiatda aylanishini 
kuyidagicha ifodalash mumkin: 
——> inson
Xavo —>tuprok—>usimliklar dunyosi
—>odamlar. 
——> xayvon
Kursatilgan tarix asosida xavfli, tajovuzkor moddalar tashki muxitda aylanib 
yurib, pirovardida odam organizmiga salbiy tag‘sirini kursatmasdan kolmaydi, 
degan xulosaga kelish mumkin. 
Avtotransport vositalari atmosfera xavosini azot oksidi bilan 40,5%, 
uglerodlar bilan 42% zararlantiradi. Xavoga chikarib tashlanadigan 100 
mln.tonnaga yakin is gazining 73,5 mln.tonnasi yoki 78% i avtotransport 
vositalariga tugri keladi. SHaxarlar xavosining 60% ini zaxarli gazlar bilan 
ifloslanishi avtotransport xisobiga tugri keladi. 
2. Tabiat boyliklari shunday taksimlanganki, bir region neftga boy bulsa, 
boshkasi metallarga boy, kaysi bir mamlakat kurilish materiallariga juda boy bulsa, 
ikkinchi mamlakat undan maxrum. Bunday tabiiy boyliklarni bir regiondan 
ikkinchi regionga tashishni avtotransportlar orkali amalga oshirish mumkin emas. 
Bunga bir tomondan, kit’alar katta okean va dengizlar bilan ajratilganligi bulsa, 
ikkinchidan, katta xajmdagi yuklarni avtotransportlarda tashish iktisodiy jixatdan 
samara bermaydi. SHu sababli transport vositalari orkali tashilayotgan yukning 
umumiy mikdori buyicha xisoblaydigan bulsak, birinchi urinda dengiz va okean 
taransportlari turadi. 1980 yillar atrofida neftg‘ maxsulotlari kazib olish dunyo 
buyicha uzining eng baland nuktasiga chikkan edi. Usha yillarda 3 mlrd.tonna 
atrofida neftg‘ kazib olingan bulsa, uning taxminan 60% i Fors kultigi 
mamlakatlariga tugri keldi. SHu bilan birga jaxonda ayrim mamlakatlar borki, 
ularda umuman neftg‘ kazib olinmaydi. Masalan: YAponiyaga uxshagan sanoati 
juda rivojlangan mamlakat yiliga 300-400 mln.tonna neftni kayta ishlab undan 
energiya, avtotransport yokilgilari, kimyoviy maxsulotlar va boshka dori-
darmonlar ishlab chikaradi. SHu neftni taxminan 90 % dan kuprogi tankerlarda 
Urta SHark mamlakatlaridan va uzok indoneziyadan olib kelinadi. Evropadagi juda 
kupchilik mamlakatlar Fors kultigi mamlakatlaridan, bir kismini sobik ittifokdan 
olar edi. Mana shunday katta xajmdagi neft va neft maxsulotlarini tankerlar va 
super tankerlarda tashilishi natijasida yiliga 10-12 mln.tonna neft va neftg‘ 

---

156 
maxsulotlari dengizlarga tukilmokda. Tankerlarni kanday yuk bilan avariya bulishi 
va chukishidan kat’iy nazar, dengiz suvlar u yokt bu darajada ifloslanadi.
1960 yili AKSHning Liberiya bayrogi bilan yurgan “Tori kanvon” nomli 
super tankeri Angliyaning janubiy Evropa kismida dengizning sayoz joyida toshga 
urilishi natijasida 12000 tonna xom neftg‘ bilan xalokatga yuz tutdi. Juda katta 
urinishlarga karamay kutkarish mumkin bulmadi, natijada tanker chukib ketdi. 
Undan tukilgan katta mikdordagi neftg‘ Angliya va Fransiya kirgoklarigacha etib 
keldi. Bir necha oy davomida chumilish xavzalaridan foydalanish mumkin 
bulmadi. Eng achinarlisi shundaki, biosferaga, ayniksa gidrosferaga juda katta 
zarar etdi. Bir necha ming tur dengiz xayvonlari va shuningdek dengiz kirgogida 
yashaydigan xayvonlar va kushlar xalok buldi. Dengiz ekologiyasi buzildi. 1976 
yili Tinch okeanida 10000 tonnali tanker, shu yili Ispaniyaning uncha uzok 
bulmagan rayonida 40000 tonnali tanker, shu yili Amerikaning shimoliy sharkida 
27000 tonnali tanker, Los-Anjeles yakinida 40 ming tonnali tanker avariyaga 
uchradi. Amerikada chikadigan “Taym” jurnalida ta’kidlanishicha, fakat 1976 
yilning uzidagina 19 ta tanker xalokatga uchradi. 1964-1976 yillar orasida 198 ta 
tanker xalokatga uchradi va uning okibatida 108 kishi xalok bulgan. 1917 yili 2 ta 
AKSHning super tankeri xar biri 330 ming tonnadan neftg‘ bilan uzaro tuknashib 
xalokatga uchradi va okeanga 26 ming tonna neftg‘ tukildi. Tarixda eng katta 
xalokat 1978 yili Amerikaning Liberiya bayrogi bilan yuradigan “Amakades” 
super tankerida Urta Er dengizida yuz berdi. Tankerda 220 ming tonna neftg‘ 
maxsulotlari bulib, ularning tukilishi natijasida dengizning 3,5 ming kv.m kismi 
neftg‘ maxsulotlari bilan koplangan. Bir necha yuz ming dengiz xayvonlarining 
xalokatiga sabab buldi.
3. Atmosfera xavosining ifloslanishiga juda tez rivojlanayotgan aviatsiya 
xam uz xissasini kushmokda. Bitta urtacha xavo layneri 8 soat uchishi davomida 
25 tonna aviakerosin sarflab, 200 tonna kislorodni boshka gazlarga aylantirib 
yuboradi. TU-144 va “Konkort” tipidagi samolyotlar yukoridagiga nisbatan 3-4 
barobar kuprok yokilgi va kislorod sarflaydi. Samolyotlarda xam yonish 
maxsulotlari asosan avtomabillarnikiga uxshash. Ammo bu erda azot oksidlarining 
mikdori ancha ortik. Samolyotlar uchishi natijasida atmosferada sun’iy bulut xosil 
buladi va uz navbatida mikroiklim yomonlashuviga olib keladi. Eng yomoni 
shundaki, samolyotlardan xosil bulayotgan azot oksidlari xisobiga ozon kavati 
emirilib bormokda.
4. YUkorida aytib utilganidek, shaxarlar xavosini ifloslantiradigan asosiy 
omillardan biri avtotransport vositalaridir. Bular ifloslantirgan xavoning 
zaxarliligini kamaytirish maksadida yoki xavoga chikarib tashlanadigan 
chikindilarning umumiy mikdorini kamaytirish uchun turli texnologik jarayonlarni 
kullash yuli bilan istalgan maksadga erishish mumkin. Masalan, motor silindrlarida 
paydo buladigan zaxarlar kuchini neytralizatorlar yordamida kesish mumkin. 
Bundan tashkari xar kanday yokilgi tula yonishini ta’minlaydigan motorlar ishlab 
chikarilishi kerak. Atmosfera xavosini avtotransport chikindilaridan saklash uchun 
shaxar asosiy erlari, yulaklar soz bulishini ta’minlash, chorraxalarda tartib urnatish, 
transprot xarakatini tugri yulga kuyish maksadida shaxar kurilish loyixalarini lozim 
darajada uzgartirish, kucha chetlariga daraxtlar utkazish, ero osti yullarini 
kupaytirish, ayniksa, chorraxalarda avtotransport tuplanib kolishiga yul kuymaslik 
kerak.

---

157 
Yulga yakin uy-joylardan kam kavatlilari oldingi katorda bulishi lozim, 
undan keyin yukori kavatli uylar, uylarning ortida esa bolalar bogchalari, maktab 
binolari joylashtirilishi kerak.
Davlat avtomabil inspeksiyasi shaxar va tuman xududidagi avtomabil 
transportlarini xisobga oladi, uning texnik xolatini tekshiradi, avtomabilg‘ 
dudburonidan chikadigan chikindilar tarkibini tekshiradi. Is gazi Davlat 
tasdiklangan kursatkich me’yoridan oshib ketsa, karbyurator tuzatilib, 
sozlanmaguncha mazkur mashinani ishlatish man etiladi. Masalan, is gazi 1,5 % 
dan, ikkinchi rejimda ishlasa 1 % dan oshmasligi kerak.