2 mundarija kirish. 1-bob. Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi shakllanishining nazariy va xukukiy asoslari

DMHCh
m.h.u.
= (MH
ur.haq
 – MH
ur.nor
).Vaqt ishlan
haq. 
Bunda – DMHCh
m.h.u 
– mehnat haqi buyicha urtacha stavkaning uzgarishi natijasida mehnat haqini 
chetlanishi; 
MH 
ur. haq 
 - mehnat haqi buyicha urtacha haqiqiy stavkasi; 
MH 
ur. nor
 – mehnat haqining urtacha normativ stavkasi; 
Vaqt.ishlan 
haq 
- haqiqatda ishlangan vaqt (norma-soatda) yoki ishlab chiqarilgan 
mahsulot soni. 
Mehnat unumdorligining ta’siri, ya’ni mahsulot ishlab chiqarish uchun 
ishlangan vaqtni uzgarishi haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulot uchun 
ketgan haqiqiy (soatda) vaqt va normativ (soatda) vaqt orasidagi farqni 
ish haqini normativ soatboy stavkasiga (urtacha) kupaytiriladi: 
DIX
i. vaqt 
= (Vaqt
a
ishlan
haq
 –Vaqt.ishlan
nor
).Ish.haq
nor.ur. 

---

39 
Bunda: IX 
i.vaqt
 – ishlangan vaqtni uzgarishi natijasida xarajatlarni chetlanishi; 
Vaqt.ishlan
haq
– haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulot uchun sarflangan haqiqatda 
ishlangan vaqt (soatda); 
Vaqt.ishlan
nor 
–haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulot uchun sarflangan normativ vaqt 
(soatda); 
Ish.haq
nor.ur
 ish haqining normativ soatboy stavkasi. 
Keyinchalik haqiqiy xarajatlarni normativdan (rejadan) chetlanish 
sabablarini aniqlash zarur. Chetlanishlar hisobi – bu faqatgina birinchi 
qadam. 
Rahbariyatga rejalashtirish buyicha qaror qabul qilish va xarajatlar 
samaradorligini nazoratini amalga oshirish uchun ahborot lozim. 
Chetlanish mavjudligini bilish kamlik qiladi, uning sabablarini aniqlash 
zarur. 
Sabablari quyidagilar bulish mumkin: 

yomon moliyaviy rejalashtirish; 

yomon ulchash yoki notug’ri hisob; 

tasodifiy omillar; 
Materiallar qiymati buyicha chetlanish quyidagilar natijasida bulishi 
mumkin: 

har xil ta’minot manbai; 

narxning umumiy oshishi; 

har xil nav materiallarni almashtirish; 

katta partiyadagi tovar sotishdagi chegirmalarning uzgarishi. 

---

40 

mahsulotlardan foydalanish buyicha chetlanishlar quyidagilar 
natijasida bulishi mumkin; 

mahsulot dizaynining uzgarishi yuqori yoki kam materiallar sarfi; 

har xil sortli materiallarning almashtirilishi; 

mehnat haqi buyicha chetlanishlar quyidagilar hisobiga buladi; 

mamlakat miqyosida xukumatning ishchi va xizmatchilarga 
mehnat haqini oshirish buyicha qarori; 

rejada nazarda tutilmagan ish vaqtidan tashqari bajarilgan ishga va 
mukofat tulovlari; 

har xil murakkab darajali ishning almashtirilishi. 
Mehnat unumdorligi buyicha chetlanishlar quyidagilar natijasida sodir 
buladi: 

ish sharoitlarini takomillashtirilishi; 

o’qitish effektining natijalari; 

moddiy rag’batlantirish tizimi joriy qilinishi yoki xodimlarni 
uqitish; 

har xil murakkab darajali ishning almashtirilishi. 
Tahlil qilayotganda bu chetlanishlarni maqsadga muvofiqligini urganib 
chiqish lozim. Ularning sabablarini aniqlash zarur, korxonaning 
moliyaviy natijasi va jami xarajat summasiga ularning ta’sirini aniqlash 
kerak maqsadga muvofiq. 

---