2-modul. Sanoat korxonalarining zahira manbalari 4-mavzu. Korxonaning asosiy fondlari va ishlab chiqarish quvvatlari Reja

Uskunalarni yuklanish koeffitsienti
ham uskunalardan vaqt bo’yicha foydalanishni 
tavsiflaydi. Smenalilik koeffitsientidan farqli ravishda, u mahsulotning mehnat sig’imini hisobga 
oladi. U mazkur uskunada tayyorlangan barcha mahsulotlar mehnat sig’imining uning ishlash 
vaqti fondiga nisbati orqali aniqlanadi. Mazkur misolda ushbu koeffitsient quyidagicha bo’ladi: 
72
,
0
2
44
,
1


юк
К
Korxonada asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni to’liq baholash uchun ekstensiv 
ko’rsatkichlardan tashqari, ularning quvvat bo’yicha yuklanish tabiatini o’rganish ham muhim 
ahamiyat kasb etadi. Bu yerda yuqorida aytib o’tilganidek, texnologik uskunalar amaldagi 
unumdorligining, ya’ni texnik asoslangan progressiv unumdorlikning normativ unumdorlikka 
nisbati asosida, ya’ni 
uskunalardan intensiv foydalanish koeffitsientidan
foydalanish, uni 
quyidagi formula bo’yicha hisoblash mumkin:
;
п
ф
инт




Bu yerda: V
F

vaqt birligida uskunada ishlab chiqarilgan haqaqiy mahsulot miqdori; 

---

V
P

vaqt birligida uskunada texnik jihatdan asoslangan mahsulot ishlab chiqarish normasi.
Misol. Pasport ma’lumotlari bo’yicha dastgohda bir soatda 100 ta buyum yasash mumkin, 
amalda esa shu vaqt ichida faqat 80 ta buyum tayyorlandi. U holda K
int
=0,8 (80:100), ya’ni 
dastgohdan quvvat bo’yicha foydalanish 80 foizni tashkil qildi. 
Uskunadan integral foydalanish koeffitsienti 
uskunadan ekstensiv va intensiv foydalanish 
koeffitsientlarining ko’paytmasi orqali aniqlanib, uning vaqt va quvvat bo’yicha band bo’lishini 
(foydalanilishini) kompleks xarakterlaydi. 
Bizning misolimizda K
eks
= 0,71 va K
int
= 0,8 bo’lganligi tufayli, uskunadan integral 
foydalanish koeffitsienti quyidagiga teng bo’ladi: 
57
,
0
8
,
0
*
71
,
0
*
.



инт
экс
интегр
К
К
К
Har bir korxona o’z tasarrufidagi asosiy ishlab chiqarish fondlaridan iloji boricha unumli 
foydalanishga intilishi lozim. Bunga fondlarni ish bilan ta’minlashni yaxshilash tufayli ishlab 
chiqarish va mahsulotlarni sotish hajmini oshirish, nisbiy xarajatlarni kamaytirish, foydani 
oshirishdan tashqari asosiy fondlarda jamiyatning o’tmishda narsa holiga aylangan mehnati 
mujassamlanganligi ham zaruriyat tug’diradi. 
Asosiy vositalardan foydalanish samaradorligiga turli omillar ta’sir qiladi. Ular qatoriga 
quyidagilarni kiriish mumkin: 

ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot hajmi; 

asosiy vositalar o’rtacha yillik summasi; 

ishlab chiqarishda band bo’lgan xodimlar mehnatining samaradorligi; 

asosiy asosiylarning tarkibiy tuzilishi; 

asosiy vositalar alohida turlaridan foydalanish samaradorligi. 
Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilashning asosiy 
yo’nalishlari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: 
Tashkiliy yo’nalishlar bo’yicha:
•
ishlab chiqarishni tashkil etishni va resurslar bilan ta’minlashni yaxshilash. 
•
asosiy vositalarning faqat korxonaga ish beradigan qisminigina olish; 
•
smena davomida uskunalar bekor turib qolishini qisqartirish va uning oldini olish; 
•
uskunalarning smenalik koeffitsientini oshirish; 
•
bekor turuvchi uskunalarni qisqartirish va tugatish; 
•
eskirgan va ma’naviy talabga javob bermaydigan asosiy vo-sitalarni hisobdan chiqarish; 
•
asosiy vositalarni farqlash va tarkiblashni qayta o’zgartirish; 
•asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblashning muvofiq shakllarini belgilash va h.k. 
Texnik yo’nalishlar bo’yicha:
•
ta’mirlash va profilaktika tadbirlarini o’z vaqtida va sifatli ravishda amalga oshirish; 
•
eskirgan asosiy vositalarni yangilari bilan almashtirish; 
•
avtomatlashtirilgan tizimni yaratish; 
•mexanizatsiyalashni kuchaytirish va h.k. 
Ekspluatatsion yo’nalishlar bo’yicha:
•uskunalarni ekspluatatsiya qiluvchi xodimlarning malakasini oshirish; 
bir smenalik va ko’p smenalik; 
•
ishlab chiqarish hajmiga qarab asosiy vositalarni texnik holat va harakatini boshqarish; 
•
asosiy vositalar qarovi yuzasidan mashul shaxslarni ajratish; 
asosiy vositalar bo’yicha javobgarlik markazlarini belgilash va x.k.