2 мавзу:“Жойда ўлчаш ишлари. Жойда картасиз мўлжалланиш ва нишон кўрсатиш”

Кузатиш асбоблари ёрдамида бурчак ўлчаш
Дурбиннинг кўриш трубасида горизонтал ва вертикал бурчакларни ўлчаш учун бир-бирига перпендикуляр бўлган иккита шкала мавжуд. Шкала катта бўлагининг қиймати 0-10 угломер бўлагига, майда бўлагининг қиймати 0-05 угломер бўлагига тенг.

1-расм. Дурбин шкаласи.
Миллиметрли чизғичлар ёрдамида бурчак ўлчаш.
Бунинг учун чизғични кўздан 50 см узоқликда ушлаб предметлар орасидаги горизонтал бурчаклар ёки предметлар баландлиги ва кенглигини угломер бўлаги ва градусларда ўлчаш мумкин.
Чизғичдаги 1 мм 0-02 минглик бурчакка тенг. Бурчак ўлчашда предметлар жойлашган миллиметрлар сони 0-02 га кўпайтирилади.
Масалан кўрсатилган тартибда чизғични кўздан 50 см узоқликда ушлаб, бирор бинога қарадик. Бинонинг бўйи линейкамизда 11 мм га тўғри келди. Демак бинонинг боши ва охири орасидаги бурчак 0-22 минглик бурчакка тенг.

2 расм. Чизғич ёрдамида бурчак ўлчаш.


Бурчакни градусларда ўлчаш учун эса чизғич кўздан 60 см узоқликда ушланади. Унда чизғичнинг 1 см 1 градусга тенг.



3-расм. Миллиметрли чизғич ёрдамида бурчак ўлчаш


Жойда масофа ўлчаш.
Кўз билан чамалаб масофани аниқлаш. Кўз билан чамалаш бу бирон бир асбобсиз узоқ предметгача бўлган масофани аниқлаш демакдир. Бу энг тез масофа аниқлаш усулидир. Жанговар ҳолатда бу усул кўп қўлланилади.
Узоқда жойлашган предметгача бўлган масофани аниқлашда уни жойдаги бошқа предмет билан солиштириш лозим. Бу усул билан масофани аниқ аниқлаш учун кўзни доимий равишда машқ қилдириш зарур бўлади. Кўз билан чамалаб объектгача бўлган масофани аниқлаш учун унинг ўлчови, атроф муҳитнинг кескин фарқи, ёруғлик, атмосферанинг тиниқлиги ва бошқа омиллар таъсир кўрсатади.
Предметларни бурчакли ўлчови бўйича масофани аниқлаш. Бу усул асосида предметларни бурчакли ва чизиқли миқдори орасидаги боғланиш ётади. Масофаси ўлчанаётган предметгача чизиқли қиймати аниқ бўлганда бу усулни қўллаш мумкин.
Предметнинг бурчакли қийматини бурчак ўлчагич бирлигида дурбин ёрдамида ўлчанади.
Предметгача бўлган масофа қуйидаги формула бўйича аниқланади.

Бунда:
В – предметнингбаландлиги (кенглиги),м