2 мавзу:“Жойда ўлчаш ишлари. Жойда картасиз мўлжалланиш ва нишон кўрсатиш”

Қутб юлдузи ёрдамида мўлжалланиш
Қутб юлдузи ҳамиша шимолий йўналишда жойлашади. Бу ҳодиса ернинг ўз ўқи атрофида айланишидан келиб чиқади. Ер ўз ўқи атрофида айланар экан, юлдузлар осмонидаги барча юлдузлар шарқдан ғарбга томон ҳаракатланади. Ер ўқининг йўналиши тепасида жойлашган Қутб юлдузи эса ўз жойидан қўзғалмайди.
Қутб юлдузи ҳаракатланиш йўналишидан оғишмаслик учун ишончли мўлжал бўла олади. Чунки юқорида тилга олинганидек, унинг ўрни вақт мобайнида деярли ўзгармайди. У ёрдамида горизонт томонларини топиш аниқлиги 2–3° га тенг.

7-расм. Қутб юлдузи ёрдамида горизонт томонларини аниқлаш.

Жойнинг маҳаллий жисмлари ёрдамида мўлжалланиш
Баъзи бир фавқулодда ҳолларда (компас ёки навигация асбоблари бўлмаганда, булутли кунларда, яъни осмон ёриткичлари кўринмаётганда) горизонт томонлари жойдаги жисмларнинг ташқи белгиларига қараб аниқланиши мумкин. Ташқи белгилари горизонт томонларини белгилаб бериши мумкин бўлган жисмлар жуда кўп бўлиб, биз уларнинг қуйида берилган энг ишончлилари ва Ўзбекистон табиий шароитларига хос бўлганларини кўриб чиқамиз (8-расм).

8-расм. Жойдаги маҳаллий жисмларнинг горизонт томонларини

топишга кўмаклашувчи аломатлари.


Компас ва у билан мўлжалланиш
Компас – бу жуда оддий ва қадимий навигация асбоби бўлиб, милоддан олдинги даврларда Хитойда қўлланилган. У сутканинг исталган қисмида ва об-ҳавонинг исталган шароитида мўлжалланиш имконини беради.
Компаснинг ишлаш принципи, тузилиши, вазифаси ва турлари
Шундай қилиб, компас – горизонт томонларини магнит қутбига нисбатан аниқлаш ёки мўлжалланиш учун мўлжалланган асбобдир.
Компасни ишлатиш уни текширишдан бошланади. Текширишда компаснинг магнит мили сезгирлиги аниқланади. Бунинг учун компаснинг тўхтатгичи бўшатилиб, у текис жойга қўйилади, магнит мили барқарор ҳолатга келгунча кутилади, сўнгра унга бирор-бир темир буюм яқинлаштирилади. Яхши магнитланган мил темирга тезда тортилади ва темирни узоқлаштиргандан сўнг тезда ўз ҳолига қайтади. Агар магнит мили ўз ҳолига секин қайтса ёки умуман қайтмаса, бундай компас таъмирга муҳтождир.
Компаслар бажарадиган иши ва мўлжалланишига кўра оддий, артиллерия, спорт, бортга (учиш аппаратларига) мўлжалланган ҳамда денгиз компаси турларига бўлинади.
Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучларида Адрианов ва артиллерия компослари кенг тарқалган.