2-мавзу: Уруғ-қабила ва миллий динлари. Жаҳон динлари: буддизм ва христианлик Режа

Марказий Осиёда яшаётган яҳудий диндорлари орасида асосан 
ортодоксал шаклдаги яхудийлик мавжуд ва улар шартли равишда этник 
кўринишлар тартибига мувофиқ тўрт хил; европалик, бухоро, грузин, 
тоғли ёки тат яҳудийларига бўлинади. 
Бу жойлардаги яҳудийларнинг асосий қисми, кейинчалик улар Бухоро 
яҳудийлари номини олган, чамаси, сосонийлар даврида Мавр ва Эрон орқали 
кириб келган бўлсалар керак. Бунга уларнинг кадимги Форс лаҳжаларининг 
тожик шевасидан бири бўлмиш тили, шуниигдек айрим эроний одатлари ва 
ҳозирги кунгача сақланиб қолган элатларнинг маданиятининг биргина 
обидаси - яҳудийларнинг луғати 1327 йил Урганчда ёзиб тугатилгани бундан 
далолат беради. Бухоро яҳудийлари ўзларининг этник хислатларини 
ҳаммадан кўпроқ аник сақлаб қолган яҳудийлардир. Буларга Библия 
яхудийликининг асослари оилавий-маиший тартибдаги патриархал одатлар 
бўлмиш "халицо"-"тўрт тирсак", "кетуба", "кадиш" ўн кишидан кам бўлмаган 
диндошлар иштирокида вафот этган ота-онага бағишланган хотира 
ибодатлари киради. Эҳтимол, кўп асрлар мобайнида улар йўқотган асосий 
нарса, фақатгина диний ибодатларда сақланиб қолган ва жуда оз, тор 
даражадаги кишилар – раввинларгина биладиган, қадимги яҳудий тили бўлса 
керак. Тат яҳудийлари ёки улар, илгари айтилганидек, Доғистон, Шимолий 
Кавказда яшовчи "тоғлик яҳудийлар" Эрон лаҳжалари шевасидан бири 
бўлган тат тилида сўзлашганликлари учун ҳам эроний тилида сўзлашувчи 

---

халқ ҳисобланади. Чамаси, улар V-VI асрларда Дарбантга Эрондан кўчиб 
келган бўлиб, аввал зардуштийликни, кейин эса (VIII асрлардан бошлаб) 
икки асрлик Ҳазар когонларининг ҳукмронлик даврида яхудийлик таъсирига 
ўтганлар. Яхудийликда марказий диний ташкилот йўқ, Москвадаги хорал 
синагоги ва шибатда (ўқув юрти) руҳоний ходимлар; раввинлар, канторлар ва 
бошқалар тайёрланади.