2-мавзу: Уруғ-қабила ва миллий динлари. Жаҳон динлари: буддизм ва христианлик Режа

Шу маънода Конфуций таълимотини инсон хатти-ҳаракати ҳаётий 
меъёрлари ҳақидаги таълимот дейиш ҳам мумкин эди. Инсонлар 
ўртасидаги хаёт тарзи анъанавий беш муносабатдан иборат эканлиги 
қайд этилган. 
1. Давлат бошлиғи билан амалдорлар ўртасидаги муносабат. 
2. Ота-оналар билан фарзандлар ўртасидаги муносабат. 
3. Эр билан хотин ўртасидаги муносабат. 
4. Катта ва кичик, ака-укалар ўртасидаги муносабат. 
5. Дўст-биродардар ўртасидаги муносабат. 
Бу таълимотда шундай қадриятлар ҳам борки, унга қойил қолмай илож 
йўқ. Биргина мисол келтирамиз. Ўғил ота-онасини олдида қуйидаги беш 
вазифани бажариши шарт. 
1. Ҳар доим ота-онани тўла ҳурмат қилиш. 
2. Уларга энг суюкли таомни келтириш. 
3. Улар бетоб бўлиб қолганларида чуқур қайғуриш. 
4. Улар вафот этганларида юрак-юракдан ачиниш. 
5. Улар хотирасига тантанали равишда қурбонликлар қилиш. 
Конфуцийликда 
диний 
маросимларнинг 
асосий 
мазмуни 
– 
конфуцийликка қадар мавжуд бўлган анъаналарни, уруғ-қабилавий 
маросимларни мустаҳкамлаш, қонунлаштиришни ташкил этар эди. Чунки, 
Конфуций ўзини хеч қандай янги таълимот яратмаганлигини фақат эски 
маросимларга, тартиб-қоидаларга қаттиқ риоя қилишни талаб қилганлигини 
айтар эди. Жумладан у шундай дейди: “Қадимдан жорий этилган маросимлар 
сақланмас ёки улар бекор қилинар эди, унда ҳамма нарса аралашиб кетади, 
издан чиқади. Никоҳ маросимини йўқ қилингчи, унда эр-хотинлик бўлмайди, 
бу билан боғлиқ катта-катта жиноятларга йўл очилади ёки дафн ва қурбонлик 
маросимини йўқ қилингчи, унда болалар вафот этган ота-оналари хотираси 
тўғрисида ўйламай, тирикларига эса хизмат қилмай қўядилар, Пин-Цзинг 
маросимини йўқ қилингчи, унда подшоҳ билан амалдорлар ўртасидаги фарқ 
йўқ бўлиб кетади, кичик-кичик князчалар ўзбошимчалик қила бошлайдилар, 
натижада таъқиб қилиш ва зўравонлик бошланади”. 
Хитой халқи тарихида қадимги маросимлар катта ўрин тутганлигини 
Конфуций яхши билар эди. Шунинг учун ҳам Хитой халқ анъаналарини, 
маросимларини ўзининг таълимотида асосий мазмунга айлантирган. 
Хитойликлар учун энг ёмон фожиа – эркак томонидан авлоднинг 

---

қолмаслигидир. Улар авлодлари қолмаса, биз ўлганимиздан сўнг бизларни 
ким ёд этади, деб қаттиқ қайғуга тушадилар.