2-Mavzu: Transport turlari va temir yo’l transportining rivojlanish tarixi. Reja

Temir yо’l transporti. Ushbu transport turi ommaviy tashishlar uchun qulay, iqlimiy sharoitlar va yil fasllaridan qat’i nazar kechayu-kunduz birday ishlaydi. Temir yо’llarning tabiiy boyliklarni о’zlashtirishdagi о’rni katta. Yuk aylanishi bо’yicha temir yо’l transportiga mamlakatdagi barcha yuk aylanmasining 55% dan ortiqrog’i tо’g’ri keladi. Respublikamizning tashqi iqtisodiy aloqalaridagi о’rni katta bо’lib, eksport-import yuklarini tashishning 80% dan ortiqrog’i temir yо’llar orqali bajariladi.
Temir yо’llar neft va neft mahsulotlarini, kо’mir, qora va rangli metallar, kimyoviy va mineral о’g’itlar, paxta tolasi, don va boshqa qishloq xо’jalik mahsulotlari, sanoat qurilishi va boshqa ommaviy yuklarni tashishda muhim о’rin egallaydi.
Transport turlarining yuk va yо’lovchilarni tashishda respublikada tutgan о’rni quyidagi jadv.2.2 da keltirilgan.
Jadval 2.2
О’zbekistonda yuk tashish kо’rsatkichlarining transport turlari bо’yicha taqsimlanishi

Tartib №	Kо’rsatkichlar nomi	2005 yil kо’rstakichlari	Transport turlari bо’yicha taqsimlanishi,%
1	2	3	4
1	Jami tashiladigan yuklar mingtonna hisobida, shu jumladan: temir yо’l transporti havo yо’llari quvur (tranzitsiz) avtomobil transporti	715806 45800 5,7 71500 668500	100 0,06 0,001 0,01 0,93
2	Jami yuk aylanmasi, milliard tonna-kilometr, shu jumladan: temir yо’l transporti havo yо’llari quvur transporti avtomobil transporti	32,5 18,1 0,1 0,2 14,1	100 55,69 0,31 0,61 43,39
3	Jami tashilgan yо’lovchilar, mln kishi hisobida, shu jumladan: temir yо’l transporti havo yо’llari avtomobil transporti	3846 15,1 0,9 3830,0	100 0,39 0,02 99,59
4	Jami yо’lovchilar aylanmasi, mln yо’lovchi-kilometr hisobida, shu jumladan: temir yо’l transporti havo yо’llari avtomobil transporti	46600 2600 4600 39400	100 5,58 9,87 84,55

Temir yо’llarda tashish tannarxi arzon bо’lib, avtomobil transportiga nisbatan 3-5 barobar, havo transportiga nisbatan 12-15 barobar kam. Temir yо’llarda mehnat sarfi avtomobil va havo yо’llariga nisbatan ancha kam, ammo temir yо’llarni qurish bilan bog’liq boshlang’ich kapital harajatlari yuqori, metall sarfi katta, harakat miqdrlariga bog’liq bо’lmagan sarf-xarajatlar (binolar va inshootlarni ta’mirlash, xodimlar ta’minoti va boshqalar) miqdori katta.

Yuklarni temir yо’llar orqali uzoq masofalarga tashish iqtisodiy tomondan qisqa masofalarga tashishdan kо’ra afzal bо’lib, tashishning boshlang’ich va manzil oxiridagi jarayonlari ulushi katta. Temir yо’llarning boshqa transport turlariga nisbatan atrof-muhitga, ekologik holatga salbiy ta’siri va tashish jarayonining energetik sarflari kam.