2-mavzu. Tijorat banklarining foiz siyosati. Reja tijorat banklari foiz siyosati xaqida umumiy tushuncha. Foiz stavkalarining turlari

Kredit bahosi va uni o‘rnatish tartibi. 
 
Banklar kredit bo‘yicha 
foiz stavkalarini hisoblashda
turli xil usullardan 
foydalanishadi. Misol uchun, AQSHda eng ko‘p tarqalgan usullar: yillik foiz 
stavkasi usuli, oddiy foiz usuli, diskont stavka usuli, qo‘shish usuli hisoblanadi. 
Yillik foiz stavkasi usuli - 
kredit bo‘yicha yig‘ilgan to‘lovlarni kredit 
summasiga bo‘lgan nisbatini ko‘rsatadi, ya’ni daromadlilik stavkasini ifodalaydi. Bu 
usul kreditning qanchalik tez qaytarilayotganligi va qarzdor kreditlash muddati 
davomida haqiqatda qancha summa ishlatayotganligini ko‘zda tutadi. 
Oddiy foizlar usuli
ham xaqiqatda ishlatgan kreditni ko‘zda tutadi. Agar 
qarzdor kredit qaytarishni asta oshirsa, oddiy foizlar usuli qarzdorlik qoldig‘i 
pasayishini va tegishli to‘lanadigan foiz stavkalarini aniqlab beradi. Bu usulni 
qo‘llashda qarzdor kredit qaytarilishi muddati yaqinlashgan sayin foiz to‘lovlarida 
xarajatlarni tejashga erishadi. 
Diskont stavka usuli
. Kreditlarning asosiy qismi kreditlash muddati 
davomida qisman foiz va qisman asosiy qarzni to‘lashni ko‘zda tutadi, biroq 
diskontlash usuli foizlarning avans to‘lovini ko‘zda tutadi. Bu holatda qarz oluvchi 
kelishilgan kredit summasini foizlarni chegirishdan so‘ng oladi. Muddat tugashi 
bilan kelishilgan asosiy qarz summasini qaytarishi lozim. 
Foiz oshirish usulida
kredit qaytarish badallarini qarzdorga e’lon 
qilinguncha qadar foiz to‘lovlari asosiy qarz summasiga qo‘shib borilishi nazarda 
tutiladi. Agar kredit va foizlar muddat oxirida bir vaqtda qaytarilgan holatdagina foiz 
oshirish stavkasi oddiy foiz stavkasiga teng bo‘ladi. Har qanday boshqa holatda 
qarzdor shartnomada ko‘rsatilgan stavkada emas, balki kredit bo‘yicha yuqori 
bo‘lgan real stavkani to‘laydi. 
Foiz stavkalarini hisoblashning boshqa usullari ham mavjud.
Kredit bo‘yicha foiz stavkasi tebranib turadi.
1. 
Ba’zi bir boshqa proektlarning samaradorligi bundan baland yoi past 
bo‘lishi mumkin.
2. 
Ba’zi bir korxonalar o‘z ishlab chiqarishini faqatgina kredit mablag‘lar 
hisobiga tashkil qilmay, balki o‘z mablag‘lariga ham tayanadi. SHunda o‘z 
mablag‘lari oborotidan kelib tushgan foyda hisobidan bank krediti foizini to‘lashga 
tayyor, shu sababli, yuqoridagi 5 % oshishi mumkin. 
3. 
Bozor iqtisodiyoti rivojlanmagan davlatlar iqtisodiyotining xalq 
xo‘jaligi juda notekis rivojlangan bo‘ladi. SHu sababli, turli sohalarning 
samarodorligi turlicha bo‘ladi. Oqibatda kimdir kredit uchun 100 % qo‘shimcha 
to‘lab berishga tayyor bo‘lsa, kimdir uchun yuqoridagi 5 % ham og‘irlik qiladi. 
Demak, kredit foiz (qarz oluvchi istayotgan foiz stavkasi) quyidagicha aniqlanadi. 
r =e – t – b 

---

e – kredit hisobidan amalga oshirilayotgan faoliyat samaradorligi 
t – samaradorlik hisobidan to‘lanadigan soliqlar 
b – samaradorlik hisobidan amalga oshiriladigan ijtimoiy harajatlar. 
Bizning misolimizda r = 15 – 0,32 * 15 – 0,35 * 15 = 5 % 
Kreditor ham xuddi shu yo‘l orqali o‘zi istagan foiz bilan kredit resurslarini 
taklif etadi. Faraz qilaylik,r = 8 %, Ammo bu foiz qarz oluvchining ahvoli, kredit 
muddati, risk darajasi kabi faktorlarning ta’siri natijasida o‘zgarishi mumkin. 
Bundan tashqari qarz beruvchi kredit resurslarini kredit bozoridan o‘zi ham olishi 
mumkin. Masalan, jamg‘arma banklardan, tijorat banki jamg‘arma bankiga 4,5 %= 
r daromad to‘lab berishga tayyor. Jamg‘arma banki o‘z nabatidardan kelib chiqqan 
holda omonat va depozitlar bo‘yicha foiz stavkasini r= 4 % belgilaydi. 
Davlat ham r dan kelib chiqib o‘z obligatsiyalariga foiz stavkasini belgilaydi. 
Agarda foiz stavkasini r dan tushirib yuborsa, aholi davlat obligatsiyalarini sotib 
olmaydi. Oshirish esa davlat uchun ortiqcha harajatdir, chunki r = r bo‘lganda aholi 
asosan r ni harid qiladi. Sababi davlat obligatsiyalari jamg‘arma banklardagi 
depozitlarga nisbatan ishonchliroqdir. 
Hissadorlik jamiyatlari ham o‘z aksiyalari bo‘yicha foiz stavkasini r > r kabi 
belgilaydi, chunki korxona aksiyalari davlat obligatsiyalariga nisbatan riskliroqdir. 
Markaziy bank o‘z navbatida remoliyalashtirish stavkasini belgilashda r dan 
kelib chiqqan holda belgilaydi. Sababi Markaziy bank rva rorqali mamlakat ssuda 
kapitali bozoridagi ahvolni nazorat qiladi. Agar davlat investitsion aktivlikni 
kuchaytirmoqchi bo‘lsa r tushadi va aksincha aktivlikni kamaytirmoqchi bo‘lsa r
oshiradi. 
Bu orqali davlat kapital bozoridagi ssuda resurslarining taklifini boshqaradi, 
oqibatda esa kredit foiz stavkalari ham mos ravishda o‘zgarib boradi. 
Ba’zi bir aksiyalarni divedend olish maqsadida sotib oladilar, ba’zilar esa bu 
aksiyalar narxining o‘zgarishi natijasida paydo bo‘ladigan spekulyativ foyda, ya’ni 
marja uchun xarid qiladilar. Aksiyani sotib olmoqchi bo‘lgan kishi aksiyaning 
narxini u bo‘yicha kutilayotgan yoki amaldagi divedend orqali hamda bu kishi uchun 
foyda normasining qoniqtirish darajasiga asoslangan holda belgilaydi. YA’ni : 
Pa= d / i 
bunda d - divedend
i - foyda normasining qoniqtirish darajasi 
Aksiya bo‘yicha foyda normasining qoniqtirish darajasi esa bir qancha 
ko‘rsatkichlar orqali aniqlanadi. Masalan, depozit va omonatlar bo‘yicha foiz 
stavkasiga qarab r dan yuqori bo‘lgan aksiya bo‘yicha foiz bu aksiya egasi uchun, 
risk qilgani uchun mukofotdir. 
i = r + a 
bunda a - risk uchun mukofot. Demak. 
Ra = d / r + a 
Misol uchun, agarda divedend $ 3 bo‘lsa, omonotlar bo‘yicha foiz stavkasi 4 
% bo‘lsa, risk uchun mukofot - 6 % bo‘lsa, u holda xaridor uchun aksiyaning xaqiqiy 
bahosi kelib chiqadi. 3 / ( 0,04 0,06 ) = 30 dollars. Xuddi shu yo‘l bilan foiz stavklar 
bilan davlat obligatsiyalarning o‘zaro bog‘liqligini ko‘rib chiqishimiz mumkin. 
CHunki r = r

---

YAna muhim bog‘liqlardan biri bu - kapital qo‘yilmalar samaradorligi bilan 
foiz stavkalari orasidagi bog‘liqlikdir. Aksiya sotib olayotgan kishi quyidagicha 
o‘ylashi mumkin: “Aksiya sotib olmasdan, pulimni kichik kafe ochishga yoki 
bo‘lmasa bir-ikki kishini to‘plab, bo‘sh turgan pullarga zavod sotib olishga ham 
sarflashim mumkin-ku”. o‘shanda kapital qo‘yilmalarning samaradorligi miqdorida 
foyda olishim mumkin. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, kapital qo‘yilmalar 
bo‘yicha foyda normasining qiziqtirish darajasi uning bozordagi foyda normasidan 
past bo‘ladi. CHunki kapital qo‘yilmalar bo‘yicha boshqaruv, tashkiliy va sotish 
kabi harajatlar mavjud. Aksiya egasi esa bunday tashvishlardan ozoddir. SHu 
sababli, aksiya egasi ortiqcha tashvishlarsiz daromad ko‘rishni tanlaydi, demak 
Ra = d / e - l 
bunda e - kapital qo‘yilmalarning samaradorligi 
l - Biznesda ishtirok etmaganlik chegirmasi 
misol uchun, e 15 % , l 5 % bo‘lsa, aksiya sotib olmoqchi bo‘lgan kishi uchun 
aksiyaning bahosi aniqlanadi.
Ra = 3 / 0,15 - 0,05 = $ 30 
Aksiyani qayta sotishdan daromad ko‘rmoqchi bo‘lgan kishi uchun 
aksiyaning kechagi narxi bilan qiziqadi. Agarda bu narx oshishi mumkin bo‘lsa, u 
aksiyalarni kechagi narxda sotib olishga harakat qiladi. YUqoridagilarni 
umumlashtirib, biz quyidagi tenglikk to‘g‘ri kelamiz. 
Ra= d / i * 

+ P * 

bunda, i - aksiyadan keladigan foyda normasi
R - aksiyalarning kechagi narxi 
1) 
- dividend hisobida daromad ko‘rmokchi bo‘lganlar salmog‘i
2) 
- narxlar orasidagi farq hisobida daromad ko‘rmoqchi bo‘lgan shaxslar 
salmog‘i 
Misol uchun, R - 28 $, d - 3 $, i - 10 %, 

- 60 % bo‘lsa, u holda aksiya sotib 
oluvchi uchun aksiyaning narxi birinchi ko‘rinishda quyidagicha bo‘ladi.
Ra = 3 / 0,1 * 0,6 + 28 * 0,4 = 29,2 $ 
Demak, umumiy qilib aytganimizda, ssuda kapitallarining bahosi va ularga 
to‘lanadigan foiz stavkalari bozorda, raqobat muhitida vujudga keladi. Bunda ssuda 
kapitali auksioni boshlanadi. Bu auksionda kredit resurslari erkin, ochiq tarzda 
sotiladi. Ammo bu auksion bo‘lganligi sababli bu resurslarga narx sun’iy tarzda 
oshib ketishi mumkin. Ammo bu iqtisodiyoti uncha rivoj topmagan davlatlar uchun 
kredit resurslarining real bahosini aniqlashda eng oqilona yo‘ldir. YAna kredit 
resurslarining real bahosini aniqlashda inflyasiya ham e’tiborga olinadi. Bunda 
nominal va real foiz stavkalari vujudga keladi.
Bulardan tashqari, qat’iy belgilangan (fiksirlangan) va so‘zib yuruvchi foiz 
stavkalari ham bordir. 
Fiksirlangan foiz stavkasi - bu kredit shartnomasi bajarilgunga qadar 
o‘zgarmasdan qoluvchi foiz stavkasidir. Bu stavka tijorat banki uchun noqulaydir, 
ya’ni bunda bank o‘z aktivlarining ma’lum qismini yo‘qotishi mumkin. Masalan, 
bank 30 % stavkada bir yillik kredit berdi. Uch oydan ssuda kapitali bozorida bir 
yillik kapitallarning foiz stavkasi 35% ga ko‘tarilsa, bu bank uchun zarardir. So‘zib 
yuruvchi foiz stavkasi bu ssuda kapitalidagi talab va taklifga nisbatan o‘zgarib 

---

boradigan foiz stavkasidir. So‘zib yuruvchi foiz stavkasi bank uchun zarar emas. 
Misol uchun. Valyutadagi kreditlarni ko‘rib chiqamiz. Agar Libor - 6 % bo‘lsa, bank 
spredi 1 % bo‘ladi, demak kredit narxi 7%, agarda Libor 5 % ga tushsa ham bank 
spredi 1 % ligicha qoladi, ammo kredit narxi tushib 6 % ni tashkil qiladi.