2-Mavzu: Standartlashtirish asoslari. Reja

Standartlashtirish
bu barcha manfaatdor tomonlar ishtirokida umumfoydali, 
jumladan, iqtisodiyotga erishishda takrorlanadigan vazifa (jarayon)larning umum 
maqbul yechimini topish uchun foydalanish sharti, texnik xavfsizlik va ekologiya 
talablariga rioya qilingan holda, ma’lum bir sohada, faoliyatni optimal darajada
tartiblashtirish maqsadida qoidalar o’rnatish va qo’llashdir. 
Standartlashtirishning asosiy maqsadlari: 

mahsulotlar, jarayonlar, ishlar va xizmatlarning aholining hayoti, sog’ligi va mol- 
mulkiga, atrof-muhit uchun xavfsizligi, resurslarni tejash masalalarida iste’molchilar 
va davlat manfaatini himoya qilish; 

mahsulotlarning o’zaro almashuvchanligini va bir-biriga mos kelishini ta’minlash; 

fan va texnika taraqqiyoti darajasiga, shuningdek, aholining hamda xalq xo’jaligining 
ehtiyojlariga muvofiq holda mahsulot sifatini hamda raqobat qila olish imkonini 
oshirish; 

barcha turdagi resurslar tejalishiga ko’maklashish, ishlab chiqarishning texnik- 
iqtisodiy ko’rsatkichlarini yaxshilash; 

ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy dasturlar va loyihalarni amalga oshirish; 

mudofaa qobilyatini va safarbarlik tayyorgarligini ta’minlash; 

o’lchovlarni yagona birlikda bo’lishini ta’minlash; 
Standartlashtirishning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi: 

iste’molchi va davlatning manfaati yo`lida mahsulotning sifati va nomlariga nisbatan 
eng maqbul talablarni qo’yish; 

davlat fuqarolari va xorijiy mamlakatlar ehtiyoji uchun tayyorlangan mahsulotga 
kerakli talablarni belgilovchi normativ hujjat lar tuzilishi va uni ishlab chiqish 
qoidalarini yaratish, ishlab chiqish va qo’llash, hujjatlarni nazorat qilish; 

materiallarda energiya sig’imini kamaytirish, kam chiqindili tejamkor 
texnologiyalarni qo’llash;

texnologik jarayonlarga talablarni belgilash; 

metrologik me’yor, qoida, nizom va talablarni belgilanishi; 

standartlashtirish bo’yicha xalqaro tajribadan foydalanishni keng avj oldirish, 
mamlakatning xalqaro va mintaqaviy standartlashtirishda ishtirok etishini 
kuchaytirish; 

xorjiy mamlakatlarining talablari O’zbekiston Respublikasining xalq xo’jaligi 
ehtiyojlarini qondira olgan hollarda ularning xalqaro mintaqaviy va milliy 
standartlarini mamlakat standartlari va texnikaviy shartlari tariqasida to’g’ridan 
to’g’ri qo’llash tajribasini kengaytirish; 

---


mahsulotni standartlashtirish va uning natijalaridan foydalanish sohasida xalqaro 
hamkorlik qilish yuzasidan ishlarni tashkil qilish; 

texnik-iqtisodiy axborotni tasniflash va kodlash tizimini yaratish va joriy etish. 
Standartlashtirishning tamoyillari. 
1. Bir-birining o’rnini bosish bo’yicha barcha sanoat mahsulotlariga taalluqli 
umumiy maxsus me’yorlar o’rnatish. 
2. Bir xil guruh mahsulot yoki muayyan mahsulotga taalluqli bir-birining o’rnini 
bosish bo’yicha me’yorlar o’rnatish. 
Umumiy normalarga quyidagi talablar kiradi va ular quyidagilarni o’rnatadi: 
tartiblashtirilgan va normal chiziqli qatorlar, qo’yim va qo’nim, konstruktiv 
elementlar va parametrlar, bir-birining bog’lanish (rez’basi, qotirilishi, ulanishi) 
vosita va usullari.
Umumiy o’zaro almashuvchanlik normalariga mahsulotning geometrik va 
funksional almashuvchanlik talablari kiradi (parametrik va tiplash qatorlari, 
birxillashtirish detallari, markalar va boshqalar). 
O’zaro almashuvchanlik maxsus talablari, funksional, geometrik, o’lchash, 
biologik, elektromagnit, elektrik, mustahkamlik, dasturiy, texnologik, metrologik, 
diagnostik, informatsion, ergonomika jabhalarini o’z ichiga oladi. SHu bilan birga 
obektlarning atrof-muhitlari bilan o’zaro aloqa qilishni hisobga oladi. 
Odam –– texnika; 
Mahsulot –– tarkibiy qismlar; 
Mahsulot –– material (xomashyo); 
Texnika –– muhit; 
Mahsulot –– qadoqlash, o’rash (upakovka), tara; 
Texnika –– energiya va yoqilg’i moylash materiallari; 
Hisoblash texnikasi –– dasturiy va tashkiliy ta’minlanish; 
Mahsulot –– jarayonlar, xizmatlar; 
Mahsulot sifati va raqobatbardoshligini ta’minlash. 
2000-yildan boshlab favqulotdagi vaziyatlar Vazirligida xavfsizlikni ta’minlash 
bo’yicha ko’riladigan choralarni standartlashga kirishdi.
Favqulotdagi vaziyatlar, ularning kelib chiqish sabablari bo’yicha 
tasniflashtirildi: tabiiy, texnogen, ekologik va bu vaziyatlarda jabrlangan odamlar 
soniga, material zararining kattaligi va mashtabiga qarab, mahalliy, lokal, respublika 
va chegaralararo kabi turlarga bo’linadi. 
Tabiiy favqulotdagi vaziyatlar, xavfli geologik, gidrologik, mereorologik, 
epidemiologik jarayonlarni ta’sir etish manbalari va faktorlarini aniqlanishi 
ko’rsatilgan.
Standartlashtirishda o’lchash birligini normativ hujjat lar kompleksi bilan 
ta’minlanadi: 
standartlashtirishning ilmiy-metodik va texnik asoslarini ishlab chiqish, 
asosiy rivojlanish yo`nalishini aniqlash va o’rnatish; 
– mahsulotning asosiy ko’rsatkichlarini ishlab chiqish, qabul qilish va sinov 
usullariga asosiy talablarni belgilash va standartlashtirish; 
– mahsulot va xizmatlarning sertifikatlashtirish bo’yicha ishlarini 
tashkillashtirish va asoslarni ishlab chiqish; 

---

– yangi usul va oliy aniqlik vositalarini yaratish va ularning mavjudlarini 
takomillashtirish; 
– standartlar va texnik shartlarni tatbiq etish va ularga amal qilish, o’lchash 
texnikasining holati va uning qo’llanishi ustidan davlat tomonidan nazorat qilish 
bo’yicha qonuniy, huquqiy asoslarni ishlab chiqish; 
– sanoat mahsuloti atestatsiyasi bo’yicha ishlarni tashkillashtirish va 
koordinatsiya qilish va asoslarni ishlab chiqish; 
Standartlashtirishning asosiy prinsiplari quyidagilar: 
– normativ hujjat larni ijtimoiy, iqtisodiy, texnikaviy zarurati va maqbulligini 
inobatga olgan holda ularni ishlab chiqish maqsadga muvofiqligi; 
– obektlarga qo’yiladigan talablarni kelishib olish va normativ hujjat larni 
amalga joriy etish muddatlarini muvofiqlashtirish yo`li bilan metrologik ta’minlashni 
qo’shib hisoblab o’zaro bog’langan obektlarni standartlashtirishning kompleksligi; 
– normativ hujjat larni fan va texnikani hozirgi zamon yutuqlariga, ilg’or 
tajribaga, qonun hujjatlariga muvofiqligini ta’minlash; 
– standartlashtirishning hamma bosqichlarida normativ hujjat larni o’zaro 
bog’liqligini va kelishilganligi, boshqarishning barcha pog’onalarida ularni o’xshash 
obektlari uchun qaytadan ishlab chiqilmasligi; 
– amaldagi normativ hujjat lar, standartlashtirish bo’yicha dasturlar va ish 
rejalari to’g’risidagi axborotlarni oshkoraligi; 
– ko’pchilik dahldor tomonlarning kelishuviga erishish asosida normativ hujjat 
larni tasdiqlash; 
– normativ hujjat larning sertifikatlashtirish maqsadlari uchun yaroqliligi; 
– standartlashtirish sohasida zamonaviy axborot tizimlari va texnologiyalarni 
qo’llash va hakozo.
Standartlashtirish haqiqiy mavjud yoki sodir bo’lishi mumkin bo’lgan masalalarni 
yechishga, sifat esa belgilangan va mo’ljallangan ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan. 
Bunda 
standartlashtirish 
bo’yicha 
faoliyatningeng 
muhim 
natijalari 
mahsulot(jarayonlar, xizmatlar) ning o’z vazifasiga muvofiqlik darajasini oshirish, 
Ya’ni belgilangan va mo’ljallangan ehtiyojlarni qondirishdan iborat bo’lgan. 
Normativ hujjat sifatida namoyon bo’ladi. "Normativ hujjat " tarkibiga standartlar va 
texnik shartlar kiradi. Normativ hujjat lar faoliyat turlariga oid tavsiflarni o’rnatadi. 
Standartlashtirish obekti bo’lmish inson faoliyati sohasi juda keng: fan va texnika; 
ishlab chiqarish-texnikaga mo’ljallangan mahsulotni va xalq iste’moli mollarini 
ishlab chiqarish; tibbiyot, ta’lim, maishiy, sayohat, transport va h.k. sohalardagi 
xizmatlardan iborat. Barcha hollarda ham har qanday sohada faoliyat sifatiga talablar 
normativ hujjat larda belgilab qo’yiladi. Bunda nafaqat mavjud, balki mo’ljallangan 
vazifalarni hal etish, Ya’ni nafaqat belgilangan, balki mo’ljallangan ehtiyojlarni ham 
qondirish kuzda tutiladi. 
Aytilganlardan ma’lum bo’lishicha, belgilangan va mo’ljallangan ehtiyojlarning 
qoniqarli bo’lishini ta’minlovchi mahsulot (xizmatlar) tavsiflari majmui normativ 
hujjat larda belgilanar ekan, normativ hujjat larning o’zini ham yuqori ilmiy-texnik 
darajada bo’lishini ta’minlash zarur. Bu masala quyidagi yo`l bilan hal etiladi: 
a) xalqaro, davlatlararo, hududiy standartlarni qo’llanish; 

---

b) mamlakatimiz normativ hujjat larini xalqaro, hududiy standartlar bilan 
uyg’unlashtirish; 
v) me’yoriyhujjatlarda 
an’anaviy 
texnologiyalarning 
imkoniyatlaridan 
ilgarilanuvchi, kelajakka mo’ljallangan dastlabki talablarni o’rnatish, (o’zuvchi, 
oldindan standartlashtirish); 
g) mahsulot (xizmatlar) ning texnik saviyasini va sifatini oshirish bo’yicha chora-
tadbirlarni ko’rish maqsadida normativ hujjat larning ayrim tafsilotlarini o’xshash 
mahsulotga xorijiy standartning ko’rsatkichlari bilan taqqoslash. 
"Mahsulot sifatining darajasi" va "Mahsulotning texnik saviyasi" tushunchalarini 
farqlash kerak.