2-Mavzu. Rivojianishning asosiy qonuniyatlari. (2soat)

qo‘z,tish
, panjalar kabi deb ko‘rsatiladi. 
Bunday g‘oyalar asosida bolalardagi tug‘ma irsiy sifatlar va qobiliyatlarni aniqlashga 
erishish uchun chet ellarda , jumladan AQSHda XX asr boshlarida pedagogika fani vujudga 
keldi. 20-yilardan boshlab 
pedologiya
sobiq SSSR ga ham kirib keldi. Ular insonning barcha 
sifatlari irsiyat orqali beriladi degan g‘oyaga asoslanib bolalardagi bilim, qobiliyatlarning 
rivojlanishi qanday kechishini aniqlay boshladilar. Buning uchun turli testlarni ishlab chiqdilar.
Testlar asosida o‘quvchi aqliy rivojlanish darajasi aniqlanar edi. Har bir yoshdagi bolalar 
uchun ularning yoshi va dunyo qarashiga mos testlar tuzilar edi. Masalan, yoshlar uchun maxsus 
ishlab chiqilgan 5 testni berar edilar: chap va o‘ng tomonni aniqlash, rasmdagi holatni gapirib 
bering, bir vaqtning o‘zida bir necha topshiriqni bajarish(“qalamni stolga qo‘yib, qeyin eshiqni 
och, stulda to‘rgan qutichani olib qel” va hoqazo) bir necha tangani necha pulligini aytish, asosiy 
rangni aytish (ko‘rsatilganlar bo‘yicha). 
Bola hamma 5ta testni ham to‘g‘ri yecha olsa, yoshiga munosib aqlga ega deb baholanar edi. 
Agar 5ta testdan 3ta testni to‘g‘ri bajarib, 2tasini bajara olmasa, demak u aqliy jihatdan 
tengdoshlaridan orqada deb baholanar edi. Aniqrog‘i baholash quyidagicha bo‘lar edi: Har yil 
uchun testlar soni 12 oyga mo‘ljallanar edi(1 yoshgacha 3 tadan 8 tagacha test ishlab chiqilar 
edi). 
Yuqoridagi misolda 5ta test. Uni 12oyga bo‘ladigan bo‘lsa 1ta test 2.4oyga teng bo‘ladi. 
Bola 3 ta testni yechdi. Demak bolaning 7 yoshida 12 oydagi aqliy rivojlanish darajasi 7.2 oyga 
teng. Unga 6 yoshlar uchun mo‘ljallangan testlar beriladi. Bola u testlarni to‘g‘ri yechgan bo‘lsa, 
demak uning yoshidagi aqliy rivojlanish darajasi 6 yoshu 7.2 oyga teng bo‘ladi. Shundan keyin 

---

uning qobiliyati koefitsienti aniqlanishi mumkin. Aqliy rivojlanish darajasi jismoniy 
rivojlanishiga nisbatan protsent hisobidan berilishi mumkin. Yuqoridagi keltirilgan misol 
bo‘yicha 7 yoshli bolaning qobiliyati koefitsienti quyidagicha bo‘ladi. 
6yosh 7.2 x100 =94.3% 
7yosh 
Har xil pedagogik tadqiqotlarda o‘quvchi aqliy qoloqligi darajasi har xil belgilangan. Lekin 
aqliy rivojlanish darajasi 80 foizdan kam natijaga ega bo‘lsa uni aqliy jihatdan nomukammal 
deb, maxsus maktablarga yuborilgan. U maktablarda o‘quv rejasi va dasturi aqliy jihatdan 
nomukammal bolalarga moslab tuzilgan edi.
Sobiq SSR da bolalar qobiliyati va aqliy imkoniyatlarini aniqlashlarning bu yo‘li uzoq amal 
qiladi. Partiya MQ ning 1936 yil 4 iyuldagi «Maorif xalq Komissarlari sismavzusidagi pedalogik 
buzukliqlar» deb chiqargan qarorida pedalogiya fani qattiq tanqid qilinib, uni yolg‘on fan 
bolaning rivojlanishida irsiyat va ijtimoiy muhit ta’sirinigina tan oladi deb bu fanni fanlar 
tizimidan chiqarib tashlandi. 
Afsuski bu qaror insonni, ayniqsa o‘quvchi individual qobiliyati aqliy imkoniyatlari, tug‘ma 
xislatlarini aniqlab berishi mumkin bo‘lgan bir fanni tamoman yo‘qga chiqardi. 
Insonning rivojlanishida biologik omillar hal qiluvchi ahamiyatga ega, deb inson haqida 
subektiv xulosa chiqaruvchi biologizatorlar g‘oyasini to‘liq o‘quvchi qilib bo‘lmaydi albatta. 
Lekin insonning ko‘pgina xususiyatlari ba’zan uning tabiatida mavjudligini, tug‘ma qobiliyatlar 
mavjudligini ham inkor qilish mumkin emas. Pedalogiyaga zarba berib, partiya Markaziy 
Qo‘mitasi bolani maktabga o‘quvchi qilishning yagona talabi uning jismoniy sog‘ligi va ma’lum 
yoshdagi bolalarga xos bo‘lgan umumiy psixologik xususiyatlarga asoslanishini belgilab, 
jamiyatga juda katta zarar yetkazganligini anglash endilikda qiyin emas. Chunki kuzatishlar 
shuni ko‘rsatadiki, ba’zi hollarda 5 yoshlik bolaning aqliy rivojlanish darajasi (jismoniy emas) 7 
yoshlik bolanikidan yuqoriroq bo‘ladi.
3.3. Bolalar iqtidorligi, uning turlari va mezonlari 
Har bir yoshdagi o‘quvchi xususiyatlari bo‘lgani kabi, ma’lum yoshdagi har bir bolaning 
o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash bolaning normal rivojlanishiga va shakllanishiga ancha 
yordam bergan bo‘lar edi. 
Rivojlangan mamlakatlarda hozirga qadar ham bolaning tabiiy qobiliyati va iqtidorlarini 
aniqlash sohasida tajribalar o‘tkaziladi. Masalan, Angliyada o‘quvchilar boshlang‘ich sinfni 
tugatgandan so‘ng test sinovlari o‘tkazilib «Aqliy qobiliyat koeffitsienti» aniqlanadi. Shundan 
keyin bolalar o‘qishlarini davom ettirish uchun qobiliyatlariga qarab turli tipdagi o‘quv 
yurtlariga yuboriladi. 
Germaniyada esa bolalar qobiliyatiga qarab uch guruhga bo‘linadi. Birinchi guruhga 
nazariy tafakkuri kuchli bo‘lgan bolalar kirib, ular yuqori darajadagi bilimlar olishga 
tayyorlanadi. Ikkinchi guruhga nazariy amaliy tafakkurga ega bo‘lgan bolalar kirib, bo‘lar 
bo‘lajak injener texnik xodimlar sifatida tayyorlanadi, uchinchi guruhga amaliy qobiliyatga ega 
bo‘lgan bolalar ko‘proq moddiy ishlab chiqarish sohalariga tayyorlanadi. 
Boshqa ko‘pgina mamlakatlarda ham o‘quvchi rivojlanishi va tarbiyasini amalga oshirishda 
yuqoridagi usuldan foydalanildi. 
Insonga tabiatdan ato etilgan qobiliyat, aqliy quch va tafakkurni vaqtida aniqlash, uning 
rivojlanishi uchun ta’lim-tarbiyani shunga mos tashkil qilish nafaqat bolaning rivojlanishi, balki 
jamiyatning rivojlanishiga ham yordam beradi. O‘quvchi qobiliyatini hisobga olmay bekorga 
sarflangan qancha-qancha mablag‘lar iqtisod qilinadi. Xalq xo‘jaligining barcha sohalari o‘z 

---

egalarini topadilar. Inson o‘z kuchi, qobiliyatiga yarasha ish topsa u yuqori unumdorlik bilan 
ishlaydi. O‘z ishidan qoniqib, yangi-yangi tashabbuslar ko‘rsatadi.