2-mavzu: qo‘ZG’aluvchan to‘qimalar fiziologiyasi

2.6 Sinapslar klassifikatsiyasi va xossalari.
Sinaps-bir neyronni ikkinchi neyron bilan, neyronni muskul tolasi yoki bez hujayrasi bilan bog’lovchi tuzilma hisoblanadi. Cinapslar yordamida neyronlar o‘zaro aloqada bo‘ladi. Neyronlararo sinapslarning soni asab hujayralarining sonidan juda ko‘p va astronomik raqamlarda (10¹⁵-10¹⁶) hisoblanadi. Bitta oraliq yoki haraktlantiruvchi neyronlar, boshqa asab hujayralarining akson oxirlarida yuzta yoki mingta sinaptik kontaktlar hosil qilishi mumkin(3-rasm).
Sinaps so‘zi (grekcha sinapsis) - tutashish, bog’lanish va aloqa ma’nolariga ega.
Aksonlar va dendritlang oxirgi tarmoqchalari bir oz kengayib tugaydi. Bu sinapsdan oldingi (presinaptik membrana) kengayishi sinapsning biringi galda zarur bo‘lgan tarkibiy qismi. Boshqa bir neyron, muskul tolasi yoki sekretor hujayra membranasining presinaptik kengayish ro‘parasidagi qismi possinaptik (sinapsdan keyingi) membrana, deb ataladi. Bu har bir sinapsning ikkinchi zaruriy qismi. Peresinaptik membranalar bir-biriga zich tegib turmaydi, ular o‘rtasida sinapsning uchinchi zaruriy qismi-sinaps yorig’i bor (4-rasm).



3-rasm. Neyronning umumiy tuzilishi.
Sinapslarda mayda va yirik donali (granulali) va donasiz (granulasiz) pufakchalar (vezikulalar) hamda mitoxondriyalar bo‘ladi. Pufakchalarda qo‘zg’alishning o‘tkazilishini ta’minlaydigan kimyoviy moddalar - vositachilar (mediatorlar) sintez qilinadi va saqlanadi. Mayda pufakchalarning diametri 40-50 nm, yiriklariniki 80-100 nm ga teng.

4-rasm. 1-peresinaptik qism, 2-sinaps oralig’i, 3-postsinaptik qism.

Ularni quyidagi tamoyillar asosida tasnif qilish mumkin.

1. 
   Sinaps qurilishida ishtirok etuvchi hujayralarga qarab, nerv muskul va neyron-neyronal sinapslar tafovut qilinadi.
   
2. 
   Neyronlarning sinapslar joylashgan qismiga qarab oksosomatik, oksodendritik, okso-oksonal sinapslarni ajratish mumkin.
   
3. 
   Sinapslar faollashganda rivojlanadigan jarayonni ko‘zda tutib, qo‘zg’atuvchi va tormozlovchi sinapslar tafovut qilinadi.
   
4. 
   Qo‘zg’alishning o‘sish uslubiga ko‘ra sinapslarni elektrik va kimyoviy va aralash sinapslar bor.
   

5-rasm. Sinapsdan impulslarni o‘tkazilishi.