2-Mavzu. O’lchash vositalari va tizimlari. Reja O’lchash to’g’risida umumiy ma’lumotlar; 2

Birlamchi o’lchash o’zgartirgichi – bu o’lchanayotgan kattalik kirishiga ta’sir qiluvchi o’lchash o’zgartirgichi. Ko’pincha bunday o’zgartirgichlar datchiklardeb ataladi. Birlamchi o’zgartirgichning bevosita o’lchanayotgan kattalik bilan ta’sirlashuvchi qismi sezgir element deb ataladi. So’nggi vaqtlarda kichik guruhlardagi sezgir elementlarni belgilash uchun sensorlar atamasidan foydalanilmoqda. O’lchash asboblari va o’zgartirgichlari o’lchanayotgan kattalikning turidan kelib chiqqan holda turli nomlarga ega bo’ladi: termometrlar, termoo’zgartirgichlar, manometrlar, bosim o’zgartirgichlari, sarf o’lchagichlar, sarf o’zgartirigichlar va h.k.
3. O’lchash usullari.
Ko’rsatuvchi analogli o’lchash asboblarining sanoq qurilmasi shkala va ko’rsatkich (strelkali yoki yoritkichli) dan tashkil topadi. 1.1-rasmda o’lchash asbobining shkalasi tasvirlangan. Shkaladagi raqamli qiymatlar qo’yilgan belgilarraqamli yoki raqamlangan belgilar deb ataladi. Ikki qo’shni belgilar orasidagi oraliqshkalaning bo’limi deb ataladi. Ikki qo’shni belgilar o’rtasidagi oraliqqa to’g’ri keluvchi kattalikning qiymati shkala bo’limining qiymati deyiladi.Teng bo’lingan va bo’limlarining qiymatlari o’zgarmas bo’lgan shkalalar teng o’lchamli hisoblanadi.


1.1.Rasm. O’lchash asbobining shkalasi:
1, 2 – quyi va yuqori o’lchash chegaralari; 3- shkala belgisi; 4-shkala bo’limi; 5-o’lchash diapazoni.
O’lchanayotgan kattalikning sanoq qurilmasi orqali o’lchanayotgan va qabul qilingan o’lchov birlikda ifodalanayotgan qiymati o’lchash asbobining ko’rsatishi hisoblanadi. O’lchanayotgan kattalikning shkaladagi eng kichik qiymati shkalaningboshlang’ich,eng kattasi esa oxirgi qiymati deb ataladi. Shkalaning boshlang’ich va oxirgi qiymatlari bilan chegaralangan sohasi ko’rsatish diapazoni deyiladi. O’lchanayotgan kattalikning o’lchash vositasini ruxsat etilgan xatoligi bilan meyorlashtirilgan qiymatlar sohasi o’lchash asbobi yoki o’lchash o’zgartirgichining o’lchash diapazoni deyiladi.Texnik asboblaridagi o’lchash diapazoni va ko’rsatish diapazonlari bir biriga mos keladi. Yuqori va quyi o’lchash chegaralari deb ataluvchi o’lchash diapazonining eng kichik va eng katta qiymatlario’lchash chegaralari deb ataladi.
Asboblarning shkalalari kabi o’zgartirish diapazonlari ham bir tomonlama, ikki tomonlama va nolsiz bo’ladi. Bir tomonlida – asbobning o’lchash diapazonlaridan biri nolga teng bo’ladi (masalan, 0...100 °Sshkala, 0,1...0 MPa shkala). Nolsiz shkalalardagi shkala chegaralarida nolli qiymat mavjud bo’lmaydi (masalan, 200...600 °Sshkala). Ko’rib chiqilgan misollardagi o’lchash diapazonlari ko’rsatish diapazonlari bilan quyidagicha mos keladi 100 °S, 0,1 MPa, 150 °S, 0,25 MPa va 400 °S.
Amaliyotda sanoat agregatlarini avtomatik boshqarish tizimlari va ilmiy tadqiqotning informasion-o’lchash tizimlari tarkibiga kiruvchi alohida va yordamchi tashkil etuvchi o’lchash vositalaridan foydalaniladi. O’lchash komplektlari va tizimlarini yaratish unifikasiyalashgan signallar va standart interfeyslardan foydalanishni talab qiladi.