2-mavzu. Neft, gaz va gaz kondensatni birlamchi qayta ishlash

2.3. Neftning kimyoviy tarkibi. Fizikaviy xossalari 
Neft hamda gaz yer qobig’ining turli chuqurlikdagi qatlamlarida, turli-tuman 
g’ovak va boshqa tog’ jinslari orasida yotadi. Bosim, temperatura ichki o’zgarishlar 
ta’sirida neft katta masofalarga siljishi mumkin.
Tashqi ko’rinishiga ko’ra neft o’ziga xos hidli quyuq moysimon suyuqlik 
bo’lib, turli tusdagi jigar rang ko’rinishga ega. Neftning zichligi 770 − 920
𝑘𝑔
/
𝑚
3
, 
yonish issiqligi 43000 − 45500 
𝑘𝐷𝑗
/
𝑘𝑔
.

---

Neftda uglerod miqdori taxminan 83-86%, vodorod miqdori - 12-14%, 
oltingugurt S, kislorod 
𝑂
va azot N miqdori 1-3% bo’ladi. Massa bo’yicha 
uglevodorodlarning umumiy miqdori 97-98%ni tashkil etadi.
Tarkibidagi elementlarning o’xshashligiga qaramasdan turli joydan olingan 
neftlarning fizik va kimeviy xossalari har xil bo’ladi. Bunga sabab, uglerod va 
vodorod atomlarining o’zaro turli shaklda birika olishida. Neft mahsulotlarining 
kimeviy tarkibi va xossalari. Neft mahsulotlarining tarkibidagi barcha 
uglevodorodlar kimeviy strukturasi bo’yicha 3 xil guruhga bo’linadi.
Parafin uglevodorodlar, kimyoviy formulasi: 
𝐂
𝐧
𝐇
𝟐𝐧
+
𝟐

Parafin uglevodorodlar neftning tarkibida asosan past temperaturada 

qaynaydigan (yengil) fraktsiyalarda ko’proq bo’ladi. Bu uglevodorodlarning 
birinchi 4 ta vakili 0℃ haroratda va 0,1 MPa bosim ostida gaz holatida bo’ladi.
Bularga: metan CH
4
, etan C
2
H
6
, propan C
3
H
8
, butan C
4
H
10
kiradi. Parafin
uglevodorodlarining beshinchi vakili pentan C
5
H
12
dan C
16
H
34
vakiligacha suyuq 
holatda va C
17
H
36
dan boshlab qattiq holatda bo’ladilar.
Parafin uglevodorodlar kimyoviy strukturasiga qarab ikki xil guruhga 
bo’linadi: - normal-parafin uglevodorodlar; - izomer-parafin uglevodorodlar.
Normal parafin uglevodorodlarda uglerod va vodorod o’zaro to’g’ri zanjir 
orqali bog’langan bo’ladi. Masalan, oktan C
8
H
18
ning kimyoviy strukturasini 
ko’ramiz:
Benzin tarkibida normal-parafin uglevodorodlarning bo’lishi maqsadga 
muvofiq emas, chunki tarkibida shunday uglevodorod bo’lgan yonilg’i dvigatelda
yomon yonadi. Normal-parafin uglevodorodlar yuqori temperatura ta’siriga 
beqaror bo’lib, tez oksidlanadi va detonatsion (portlab) yonishni keltirib chiqaradi. 
Lekin, bu uglevodorodlar shu xossasi (tez oksidlanishi) tufayli ular tezyurar dizel 
yonilg’isining o’z-o’zidan alangalanish qobiliyatini oshiradi. Normalparafin 
uglevodorodlarning qotish temperaturasi yuqori bo’lgani uchun ular ko’proq yozgi 
sort dizel yonilg’i va moylarida ishlatiladi.
Izomer-parafin uglevodorodlar normal-parafin uglevodorodlarning izomerlari 
xisoblanadi. Ular turlituman tarmoqli strukturalar xosil qiladi. Bitta oktanning 
kimyoviy formulasiga 
𝑆
8
𝑁
18
izooktanlar deb ataluvchi 17 xil birikma javob beradi. 
Ularning tarkibidagi elementlar bir xil bo’lsa xam, ular turli xil tuzilishga ega 
(molekulalarda atomlar turlicha joylashadi). Shuning uchun xam ularning kimeviy 
va fizikaviy xossalari xar xil. Masalan: 17 ta izooktandan biri 2,2,4-trimetilpentan 
deb ataluvchi birikma quyidagicha tuzilishiga ega:

---

Izomer-parafin uglevodorodlar benzin tarkibida qancha ko’p bo’lsa, shuncha 
yonilg’i to’liq bo’ladi.