2-Mavzu: Ma’naviy –ma’rifiy tarbiya, jamiyat va yoshlar

Yoshlarni milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik ruhida tarbiyalash.
Fan va texnika sohasidagi katta­katta kashfiyotlar va yutuqlar qo’lga kiritilib, hayotga tatbiq etilayotgan hozirgi davrda talaba yoshlarga ma’naviy va madaniy jihatdan tarbiya berish vazifasining mazmuni va shakllariga sezilarli ta’sir ko’rsatishi tabiiy. Bu omilni hamisha e’tiborda tutish lozim bo’ladi. Shuning uchun talaba­yoshlarga ma’naviy va madaniy tarbiya berishda milliy qadriyatlar bilan birga umuminsoniy qadriyatlardan ham samarali foydalanish, ayni paytda, bularga umumtaraqqiyotning zamonaviy yutuqlarini ham payvand qilish talab qilinadi. Ma’naviy barkamol yosh avlod o’z xalqi, Vatani tarixini, ulug’ siymolarini, milliy va tarixiy qadriyatlarini, urf­odatlarini, rasm­rusmlarini, ularning mohiyatini chuqur bilgani holda jahon adabiyoti, san’ati, madaniyati durdonalari bilan yaxshi tanish bo’lmog’i, kishilik jamiyati taraqqiyoti tarixi davomida qo’lga kiritilgan yutuqlar bilan oshno bo’lmog’i darkor. Bularning barchasini talaba­yoshlarga ma’naviy va madaniy tarbiya berishi uyushtirish va rejalashtirishda diqqat­e’tiborda tutmoq talab qilinadi.
Ma’naviy va madaniy jihatdan barkamol talaba buyuk Alisher Navoiy, Lutfiy, Bobur, Mashrab, Nodira, Muqimiy asarlarini etarli darajada bilmasa qusur hisoblanadi. Odatda, ulug’ bobokalonimiz Alisher Navoiy haqida so’z ketganda, ko’pchilik yoshlar to’lqinlanib, hayajon bilan buyuk mutafakkirning insoniyat madaniyati xazinasiga qo’shgan hissasi haqida gapiradilar. Bordi-yu, shunday to’lqinlanib so’zlayotgan talabadan “Alisher Navoiyning qancha g’azalini yoki ruboiysini yoddan bilasiz?”, “Alisher Navoiyning “Hamsa” siga kirgan dostonlarini to’la o’qib chiqqanmisiz?” ­ deb so’rasangiz, o’zingizni qoniqtiradigan javob ololmaysiz. Yoshlarimiz orasida Alisher Navoiyning bironta g’azalini yoddan bilmaydiganlari ham topiladi. Shunday gap borki, Gruziyada bo’lajak kuyov Shota Rustavelining qanchadir misra she’rini yoki “Yo’lbars terisini yopingan pahlavon” dostonidan yod bilmasa, qiz berishmas ekan. Aslida, Shota Rustaveli asarlarini bilmasa ham, kun kechirish mumkin. Lekin atoqli adibning she’rlarini, xususan “Yo’lbars terisini yopingan pahlavon” dostonidan katta­katta parchalarni yod bilgan yigitga elning munosabati ham bo’lakcha bo’lishi tabiiy. Shota Rustavelidek ezgulikni, insonparvarlikni targ’ib etgan adibning asarlaridan yod bilgan gruzin yigitining qalbida yaxshilik urug’lari nish urmagan bo’lishi mumkin emas.
Ma’naviy barkamollik qo’shni xalqlar, shuningdek jahon xalqlarining asrlar davomida yaratgan adabiy badiiy asarlaridan bahramand bo’lishida ham shubhasiz ko’rinadi. Firdavsiyning “Shohnoma” sini, qirg’iz xalq dostoni “Manas”ni, Abay va Muxtor Avezovning asarlarini, Maxtumquli she’rlarini, Mirzo G’olib, Rabindranat Tagor asarlarini, “Ming bir kecha”, “Qobusnoma” singari noyob durdonalarni o’qimagan talabaning ma’naviy va madaniy saviyasi qay darajada ekanligini anglasa bo’ladi. Bular ham, aslida, etarli emas. Jahon adabiyotining shoh asarlari borki, bular haqida turli millat vakillari yig’ilganda, albatta gap ketadi. Xususan, Homer, Shekspir, Servantes, Bokachcho, Balьzak, Charlz Dikkens, L.Tolstoy, F.Dostoevskiy, N.Gogol, A.Pushkin, Volьter, E.Zolya, G.Mopassan, E.Xeminguey, Jek London, Tomas Mann, U.Folkner, G.Markes, Chingiz Aytmatov, Abo Kabe, Al­Maarriy, Husayn Jovid, Aziz Nesin va h.q. Bu ulug’ siymolarning asarlari bilan tanish bo’lmagan insonning ma’naviy barkamolligi, baribir, kemtik bo’ladi. Aslida, bular ham chegara emas. Rafael, Kamoliddin Behzod, Repin, Ayvazovskiy, Ivanov, O’rol Tansiqboev, A.Abdullaev, Chingiz Ahmarov singari musavvirlarning o’lmas asarlari bilan kinosan’atining, haykaltaroshlikning, me’morlikning, umuman barcha san’at turlarining, hech bo’lmaganda, minimum namunalari haqida o’rtacha tasavvurga ega bo’lmagan yoshlarni ma’naviy etuk deb bo’ladimi? Shu bois san’atning, ma’naviyatning barcha sohalarida insoniyat yaratgan mumtoz asarlar bilan yoshlarning, xususan talabalarning tanish bo’lishlari maqsadga muvofiqdir.
Tabiiyki, shu o’rinda “Bularning barchasini o’rganish uchun vaqt ham, imkoniyat ham etmasa kerak?”, “Audiovizual texnika taraqqiy etib ketgan bir zamonda bularni o’rganishga talabalarda xohish va moyillik bo’lishiga imoningiz komilmi?” tarzidagi savollar tug’ilishi tabiiy. Talaba­yoshlar bilan ma’naviy va madaniy tarbiya olib borishni tashkil etishda bularning barchasini hisobga olish kerak. Talaba­yoshlar orasida ma’naviy va madaniy tarbiya masalasiga kompleks tarzda yondashish talab qilinadi. Bu, mazkur tarbiya rejalari bir qancha turkum (bloklar) dan tashkil topadi degani. Mazkur bloklarning turlari haqida gapirishdan oldin talabalarning yashash sharoiti, muhiti, madaniy saviyasiga ko’ra farqlanishlari mumkin bo’lgan jihatlar haqida ham to’xtalmoq joiz. Ularning bu boradagi imkoniyat va salohiyatlarini nazar­e’tibordan qochirib bo’lmaydi. Oilalarida yashab o’qiyotgan talab va o’quvchilar to’g’risida ham shuni aytish mumkin. Demak, yoshlar orasida ma’naviy va madaniy ishlarni tashkil etish bir qarashda jo’ndek tuyulsa­da, aslida unday emas. Bunda turli omil va xususiyatlarni hisobga olgan holda yondashish talab qilinadi. Talaba­yoshlar orasida olib boriladigan ma’naviy va madaniy ishlarning metodikasini yaxshi bilish mazkur sohadagi muvaffaqiyatli faoliyat olib borishning garovidir.
Bilim maskanlarida olib boriladigan ma’naviy­ma’rifiy ishlarning samarasi, eng avvalo, to’g’ri tuzilgan reja va tadbirlarga bog’liqdir. Biz Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy universiteti qoshidagi Oliy pedagogika institutiga malaka oshirishga kelgan kasb-hunar kollejlari direktorlarining ma’naviyat va ma’rifat ishlari bo’yicha muovinlaridan referatlar o’rniga o’z jamoalarida ma’naviyat va ma’rifat ishlarini olib borish yuzasidan reja tuzishni iltimos qildik. Taassufki, ular tuzgan rejalarning aksariyatida o’tkaziladigan tadbirlar eskidan nishonlanib kelinadigan bayramlar, sport musobaqalari, ota­onalar yig’ilishi va qisman suhbatlar o’tkazishdan iboratligining guvohi bo’ldik. Ma’rifiy va tarbiyaviy ishlar nazar­e’tiborga olingan bo’lsa ham, ma’naviy tarbiya sohasidagi ishlar etarli hisobga olinmagan. Shu bois bilim maskanlari o’quvchi va talabalari o’rtasida olib boriladigan ma’naviy­ma’rifiy ishlarning taxminiy reja va tadbirlari, rejadagi vazifalarni bajarishda nimalarga e’tibor berilishi katta ahamiyatga egadir. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan 2006 yil 25 avgustda imzolangan «Milliy g’oya targ’iboti va ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish to’g’risida»gi qarorida shunday deyiladi: «Aholining keng qatlamlari, avvalambor, yoshlar o’rtasida Vatanga muhabbat va sadoqat, insonparvarlik fazilatlarini tarbiyalash, milliy urf-odat, an’ana va qadriyatlarning hayotimizdagi o’rni va ahamiyatini har tomonlama ochib berishga yo’naltirilgan suhbat va uchrashuvlar, ma’rifiy tadbirlar o’tkazish»¹ – zamonning dolzarb muammolaridan biridir. Prezident qarorida milliy g’oyani targ’ib qilishda madaniy-ma’rifiy tadbirlarga alohida o’rin ajratilishi mazkur tadbirlarning bir qator xususiyatlari bilan bog’liq. Bu tadbirlardan milliy g’oyani targ’ib qilishda samarali foydalanish uchun mana shu xususiyatlar haqida aniq tasavvurlarga ega bo’lish zarur.