2-mavzu. Hujayrani o’rganish usullari

Tirik hujayralarni tekshirish metodlari 
Vaqtinchalik preparatlardan foydalanish Tirik hujayralar va to‘qimalarni 
mikroskopda tekshirish har xil maqsadlar uchun qo‘llaniladi: hujayralarni har xil 
tashqi ta’sirlarda o‘zgarishini o‘rganish, hujayradagi modda almashinishi 
qonuniyatlarini ochish, hujayraviy tuzilishlarni o‘rganish, sitoplazmaning oqishi, 

---

hujayraning o‘tkazuvchanligini bilish va boshqalar uchun. Tirik hujayralarni 
o‘rganish uchun maxsus preparatlar tayyorlanadi. Mayda organizmlar buyum 
oynasiga bir tomchi suv bilan birga quyiladi, ustidan qoplag’ich oyna bilan yopiladi 
va mikroskopda tekshiraveriladi. O‘simlik hujayralarini suvda, sovuqqonli yoki 
issiqqonli hayvonlar hujayralarini esa fiziologik eritmalarda yoki boshqa maxsus 
eritmalarda o‘rganiladi. To‘qimalar kulturasi metodi organizmdan tashqarida 
hujayralarning ko‘payishi va hayot kechirishi uchun muhit yaratishga asoslangan. 
Yorug‘lik mikroskoplarida tirik hujayralarni ko‘rish mumkin. Qisqa muddat kuzatish 
uchun hujayralarni predmet oynasidagi suyuq muhitga solinadi. Agar ularni uzoq 
muddat kuzatish kerak bo‘lsa, maxsus nam kameralardan foydalaniladi. Ob’ekt 
sifatida bir hujayrali organizmlar, qon hujayralari, turli to‘qimalardan ajratib olingan 
hujayralardan foydalanish mumkin. Barcha hollarda, hujayra maxsus tanlab olingan 
muhitda o‘rganiladi. Erkin yashovchi bir hujayrali organizmlar tabiiy sharoitda 
yashaydigan muhitda o‘rganiladi. Ba’zi sodda hayvonlar uchun sun’iy muhit ishlab 
chiqilgan, unda ular yashashi, ko‘payishi mumkin. Odatda, bu moslashtirilgan tuzlar 
eritmasi bo‘lib, unga mikroorganizmlar qo‘shiladi, ular ovqatlik bo‘lib xizmat 
qiladi. Qon hujayralari yoki ko‘p hujayralilarning erkin hujayralari plazma 
tomchisida yoki maxsus sintetik muhitda o‘rganiladi. Suspenziya holida hujayralar 
kulturasini yaratish nazariy jihatdan to‘liq avtomatlashtirilishi mumkin.
Hujayralarni muallaq holda ko‘paytirishda hujayralarning ko‘payishi ancha tez 
boradi. Hujayralar klonini olish metodi ham ishlab chiqilgan. Bunda issiqqonli 
hayvonlarning alohida hujayralaridan koloniyalar hosil qilinadi. Bunda hujayralarni 
mikrokapillyarlarga joylanadi va hujayralar ko‘paygan sari muhit hajmini ham 
orttirib boriladi. Hujayralar kulturasini idishning tubida yaratish ham keng tarqalgan. 
Bunda 50 tadan 300 tagacha hujayra muhitga solinadi. Hosil bo‘lgan hujayralar 
koloniyasini qayta klonlash mumkin va bitta hujayradan ko‘plab kultura (liniya) olish 
mumkin. Klonlash orqali hujayralar populyatsiyasini maydalab,subliniyalarni ham 
olish mumkin. Hujayra populyatsiyalarning kulturasini yaratish 
metodini 
takomillashuvi orqali turlicha kelib chiqishga ega bo‘lgan o‘nlab hujayra
shtammlarini hosil qilingan. Bunday shtammlar chegarasiz muddat o‘zgarmay qolishi 

---

mumkin. Juda ko‘p sitologik problemalarni hal qilish uchun laboratoriyalarda 
ko‘pchilik sodda hayvon - hujayralarni yoki ko‘p hujayralilarning hujayralarini 
o‘stirish, ko‘paytirish talab qilinadi. Buning uchun maxsus shart-sharoitlar kerak.
O‘simlik va hayvonlar hujayrasini o‘stirishda o‘ziga xos oziq moddalar tanlash 
ancha qiyin. Hayvonlar hujayrasi, avvalo qonda va murtak suyuqligida, fiziologik 
eritmalarda o‘stiriladi. To‘qima va hujayralarni organizmdan tashqarida (in vitro) 
o‘stirish uchun ularning normal o‘sishi va rivojlanishini ta’minlash kerak. Bakteriya 
va sodda hayvonlar probirkada, Petri va Kox kosachasida, shisha idishlarda, 
mikroakvariumlarda, ko‘p hujayrali organizmlar hujayrasi buyum oynasi 
chuqurchasida, Karrel kosachasi va shisha idishlarda o‘stiriladi. Bakteriyalar, sodda 
hayvonlar, bir hujayrali suv o‘tlar va ko‘p hujayrali organizmlarni o‘stirish uchun 
mineral va organik oziq moddalar muhiti tanlanadi. Bakteriyalar kulturasi oziq 
muhitida, infuzoriya va tufelkalar pichan yoki somon ivitmalarida, amyoba kulturasi
mineral muhitda o‘stiriladi. Hozirgi vaqtda 60 dan ortiq komponentlardan iborat 
“199” nomli muhit har-xil to‘qimalarni o‘stirish uchun ishlatilmoqda. Hayvon organ 
va to‘qimalarining hujayralarini hujayra kulturasi sharoitida o‘rganiladi. O‘simliklar 
to‘qimasini o‘stirish 1892 yili Fexting, 1898 yili Rexinger, 1902 yili esa Gaberland, 
hayvonlar to‘qimalarini o‘stirish 1907 yili Garrison, 1910 yili Burrov, 1911-1914 
yillarda Karrel va 1916 yili Maksimovlar tomonidan ishlab chiqildi. Bu metodni eng 
sodda varianti, oziqa muhiti bilan to‘ldirilgan kameraga uncha katta bo‘lmagan 
to‘qima parchasi solinadi. Ma’lum vaqtdan so‘ng bunday parchaning qirg‘oqlarida 
hujayralarning ko‘payishi va o‘sishi boshlanadi.Boshqa holda ajratib olingan to‘qima 
parchasi tripsin fermenti yoki xelaton versen eritmasi bilan ishlanadi, natijada 
to‘qima hujayralari alohida- alohida bo‘lib tarqalib ketadi (dissotsiatsiya). Keyin uni, 
ichida oziqa muhiti bo‘lgan idishga solinadi, u joyda hujayralar idish tubiga tushadi, 
oynaga yopishib ko‘paya boshlaydi. Shu yo‘l bilan bir qavat hujayra kulturasi hosil 
bo‘ladi, uni tirik holda kuzatish qulay bo‘ladi. Hayvon to‘qimalaridan dastlabki 
kulturani hosil qilish uchun embrional materialdan foydalanish yaxshi natija beradi.
Tirik hujayrani o‘rganish usullariga yana to‘qimalarni o‘stirish usuli kiradi. To‘qima 
va hujayralarni (in vitro) va organizm ichida (in vivo) o‘stirish mumkin. To‘qimalar 

---

organizmdan tashqarida o‘stirilganda maxsus oziq muhitga o‘tkazilishi kerak. Bu 
muhitda hujayra harakatlanish, bo‘linish va tabaqalanish (differensirovka) 
qobiliyatini saqlab qoladi. To‘qima bo‘lakchalari steril muhitda fiziologik suyuqlik 
saqlovchi Petri idishiga solib maydalanadi. So‘ngra mayda bo‘lakchalar oziq 
muhitiga o‘tkazilib 38-390S da saqlanadi. Har 3-4 kundan so‘ng ularni yangi oziq 
muhitiga o‘tkazib turish kerak. Shu yo‘l bilan to‘qimani 10 yillab saqlash mumkin. 
Organizmdan tashqarida hujayralar kulturasini yaratishda muhitni yangilab turishdan 
tashqari tegishli haroratni ushlab turish ham zarur. Sovuqqonli hayvonlar uchun 
+200S, issiqqonlilar uchun +370S. Hujayralar kulturasi hozirgi vaqtda faqat 
sitologik tekshirishlar uchun emas, balki genetik, virusologik, biokimyoviy 
tekshirishlarda ham qo‘llanilmoqda. Hozirgi vaqtda o‘simlik hujayralarining ham 
kulturasi yaratilgan. Buning uchun o‘simlik to‘qimasining bir parchasi hujayra 
qobig‘ini erituvchi ferment bilan ishlanadi. Ajralib ketgan hujayralar kultural muhitga 
solinadi, u yerda ular ko‘payib, ko‘payayotgan hujayralar zonasini hosil qiladi.
Tirik hujayralar ustidagi kuzatishlar, odatda rasmga olinadi, tezlashtiruvchi yoki 
sekinlashtiruvchi qurilma – seytraffer orqali kinoga olinadi. Shu yo‘l bilan 
hujayralarning bo‘linishi, fagotsitoz, sitoplazmaning oqishi, kipriklarning harakati 
kabi jarayonlarni kuzatish mumkin.