2-mavzu. Hujayrani o’rganish usullari

Ultrastrukturani o’rganish metodi Elektron mikroskopiya. 
1933 yilda elektron mikroskopni ishlab chiqilgandan so‘ng hujayrani o‘rganishda 
yangi davr boshlandi. Agar zamonaviy yorug‘lik mikroskoplarining maksimal 
kattalashtirish qobiliyati 3600 marta bo‘lsa, elektron mikroskopniki milliongacha va 
undan ham ortiqdir. Bunda hattoki 1Å kattalikdagi zarrachani ham ko‘ra olish 
mumkin. Uning yordamida hujayraning juda ko‘p eng muhim organoidlarini 
ko‘rishga imkon tug‘ildi. Elektron mikroskoplarning oddiy yorug‘lik 
mikroskoplaridan asosiy farqi shundaki, bunda yorug‘lik nuri o‘rniga elektronlarning 
tez oqimi qo‘llaniladi. Shisha linzalar esa, elektromagnit maydonlari bilan 
almashtirilgan. Elektronlar manbai yoki katod bo‘lib, elektr toki bilan qizdirilib 
turiladigan volfram ip xizmat qiladi. Elektronlar harakat qilayotganida anodning 
markazida joylashgan kichkina teshikdan o‘tib, magnit g‘altagiga yo‘naladi, g‘altak 
kondensor vazifasini bajaradi. Elektronlar kondensor orqali o‘tib ob’ektga yo‘naladi, 
undan keyin magnit g‘altagiga o‘tadi. U ob’ektiv linza vazifasini bajaradi, undan 
kattalashgan holdagi tasvir keyingi magnit g‘altagiga o‘tadi. Bu g‘altak proeksion 
linza –okulyar vazifasini bajaradi va ob’ekt kattalashgan holda ko‘rinadi, u ekranga 
tushiriladi yoki rasmga olinadi.Oddiy mikroskopda hayvonlar to‘qimasining 
mikroskopik tuzilishini o‘rganish uchun kesmalarning qalinligi 3-5 mkm bo‘lishi 
kerak. Bundan qalin bo‘lsa, hujayralar qavati ortib ketib, ob’ektning tasviri aniq
ko‘rinmaydi, ularni o‘qish yana ham qiyinlashadi. Elektron mikroskopning afzalligi 
shundaki, to‘qimalardan olinadigan kesma ancha yupqa (0,2mkm) bo‘ladi. Albatta, 
bunday kesmalar, odatda, ultramikrotomdan foydalanib tayyorlanadi. Buning uchun 
esa mikrotom stolga qimirlamaydigan qilib o‘rnatiladi, pichoqlari alohida shishadan 
yasaladi. Kesmaning qalinligini metall sterjenning kengayishi ta’minlaydi. Oddiy 
mikroskopda ob’ektning qalinligi, ya’ni hujayra yoki yadrolarning yirik-maydaligi, 
ularning diametri “mikron” bilan o‘lchansa, elektron mikroskopda “nanometr” bilan, 
aksari hollarda esa “angstrem”(Å) bilan o‘lchanadi. Ammo, bunday mikroskoplarda 
ob’ektlardan tayyorlangan kesmalargina o‘rganiladi. Hujayralarning bir butun va tirik 
holda ko‘rishga imkon bermaydi. Shuning uchun olimlar skanirlangan elektron 
mikroskoplarni yaratdilar. Uning yordamida tirik yoki fiksatsiyalangan ob’ektlarni 

---

x15 dan x20000 martagacha kattalashtirib ko‘rish mumkin. Hajmiy (rastrlovchi, 
skanirlangan) elektron mikroskop hujayraning yuzasini uch o‘lchamli ko‘rinishini 
o‘rganadi. Bu metodda elektronlar tutami (zond) ob’ekt yuzasidan xarakatlanadi va 
olingan axborotni elektron nurli nayga yuboradi. Tasvir ikkilamchi elektronlarda 
olinadi. Bu metodda fiksatsiyalangan yoki maxsus quritilgan ob’ekt parga aylangan 
metall (oltin) bilan yupqa parda holida qoplanadi. Undan qaytgan elektronlar signalni 
elektron nurli nayga o‘tkazuvchi tuzilmaga tushadi. Skanirlangan mikroskop 
fokusining chuqurligi tufayli uch o‘lchamli tasvir hosil bo‘ladi.