2-Мавзу. Давлат иқтисодий сиёсати ва иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг назарий асослари

МПC = ёки МПC =
Истеъмол ва умумий даромад ўртасидаги нисбатни еса у истеъмолга бўлган ўртача мойиллик деб атади:
АПC = .
Кейнс томонидан очилган асосий психологик қонунга мувофиқ истеъмолга бўлган чекли мойилликнинг миқдори О дан 1 гача бўлган оралиқда ётади:
О < < 1.
Кейнс ўз концепциясини асослаш учун “истеъмолга бўлган мойиллик” тушунчаси билан бир қаторда “жамғаришга бўлган мойиллик” тушунчасини киритди. Жамғаришга бўлган мойиллик - бу жамғарма (С) миқдори ўзгариши билан уни ўзгартирган даромад ўзгариши ўртасидаги нисбатдир:
МПC = .
Жамғаришга бўлган ўртача мойиллик еса жамғаришнинг умумий даромадга бўлган нисбати билан ифодаланади:
АПС = .
Бу ўринда шуни таъкидлаш жоизки, агар умумий даромад ошса, у ҳолда кишилар ушбу орттирилган даромаднинг бир қисмини истеъмолга, иккинчи қисмини еса жамғаришга йўналтирадилар. Шунинг учун истеъмол ва жамғарма ўзгаришлари йиғиндиси, албатта, даромад ўзгаришига тенг бўлиши лозим, яъни

Демак,
+ = 1.
Жамғаришга бўлган чекли мойилликка истеъмолга бўлган чекли мойиллик нисбати уни биргача тўлдирувчи катталик еканлиги юқоридаги формуладан кўриниб турибди.
Қисқа муддатли макроиқтисодий моделларда истеъмол ва даромад ўртасидаги нисбат чизиқли ҳисобланади ва у қуйидагича ифодаланади:
С =А + С х Й,
бу ерда:
А - жамият даромади даражаси О га тенг бўлган вазиятда истеъмол даражаси (мусбат катталик);
У - автоном истеъмол деб ҳам аталади, чунки у даромадга боғлиқ емас;
С - истеъмолга бўлган чекли мойиллик.


Кейнсча назариянинг даромад ва бандлик даражасини белгиловчи асосий тенгламаси қуйидаги кўринишга ега:
У = С (Й) + 1.
Агар истеъмол функсияси чизиқли функсия еканлигини назарда тутадиган бўлсак, у ҳолда юқорида келтирилган асосий тенглама мана шундай кўринишда ифодаланади:
Й=А+ СхЙ+1.
Демак, сармоялар ҳажми ва истеъмол функсияси кўриниши даромад ва бандлик даражасини белгиловчи омиллар екан. Инвестисиялар ҳажмининг ўзгариши миллий даромаднинг ҳам ана шу йўналишда ўзгаришига олиб келади.
Кейнс назариясига кўра, мултипликатор жамғаришга бўлган чекли мойилликка тескари катталикдир ёки 1 сони билан истеъмолга бўлган чекли мойиллик ўртасидаги фарққа тескари катталикдир, яъни:
М = ёки М =
Мултипликатив еффект ҳар бир қўшимча маблағ товарларга бўлган талабнинг ортишига, у ҳам, равшанки, (ишлаб чиқариш омилларидан тўла фойдаланилмаётган шароитда) ўзига тенг равишда даромад ортишига олиб келишини кўрсатади. Аммо даромаднинг ортиши, ўз навбатида, даромади ошган кишилар томонидан истеъмолнинг кенгайишига олиб келади:
МПC = С = МПCх
Агар = 50, МПC = 0,5, = 50 бўлса, у ҳолда = 25.
Бу ерда агар истеъмол орца, у ҳолда жами талаб ҳам ва демак, даромад ҳам ортишини таъкидлаб ўтиш жоиз.
Инқирозларни бартараф етиш учун Кейнс “самарали талаб” ни шакллантириш, яъни капитал маблағларини ва истеъмолни енг кўп даражада рағбатлантириш зарур еканлигини таклиф қилди. Унинг фикрига кўра, сармоялар орттириш бандликнинг ўсишига ва даромаднинг ортишига олиб келади. Даромад ортиши жамғармалар шаклида емас, балки инвестисия сифатида сарфланиши учун буюк иқтисодчи олим қарз фоизи меъёрини пасайтиришни таклиф қилди. У давлат аралашувини “самарали талаб” га, ва, демак, тўла бандликка еришиш воситаси, деб билди. “Давлат, - деб ёзган еди Ж.Кейнс, - истеъмолга бўлган мойилликка нисбатан ўзининг раҳбарлик таъсирини қисман мос тизим йўли билан, қисман фоиз меъёрини белгилаш билан ва қисман, еҳтимол, яна бошқа усуллар билан рўёбга чиқариши лозим бўлади”¹.
У паст фоиз меъёри орқали юқори фойда олишни таъминлайди, тадбиркорларда оптимистик кайфиятни кучайтиради, уларнинг сармоя солишга бўлган мойиллигини қўллаб-қувватлайди ва юксалиш ҳолатини ушлаб туради, деб ҳисоблади.
Кейнс давлат бюджети орқали бюджет камомади пайдо бўлишидан ҳайиқмаган ҳолда катта харажатлар қилиш таклифи билан чиқди. Бунда у бюджет камомади қоғоз пулларни қўшимча муомалага чиқариш йўли билан қопланишини назарда тутади. Унинг фикрича, давлат капитал маблағлари фоиз меъёрини пасайтириб, юксалиш ҳолатини узайтиради. Буларнинг барчаси инқирознинг олдини олишга хизмат қилади.
Замонавий кейнсчилар солиқлар, давлат харажатлари, бюджет камомади, давлат қарзи давлат йўли билан бошқаришнинг асосий воситалари, деб ҳисоблайдилар. Уларнинг таъкидлашича, саноат юксалиши даврида даромадлар ортган сари солиқ тушумлари ҳам кўпайиб боради. Бу еса ортиқча талаб ва ортиқча ишлаб чиқаришнинг пайдо бўлишига тўсқинлик қилади.