2-mavzu. Dastlabki sivilizatsiyalarning shakllanishi Asosiy savollar

3-savolning bayoni: 
Neolit inqilobi davrida dastlabki sivilizatsiyalarga asos bo’lgan ilk 
dehqonchilik majmualari yoki ilk dehqonchilik madaniyatlari vujudga 
keldi. Neolitda ilk dehqonchilik madaniyatlari shakllangan va 
rivojlangan bir nechta markazlar yuzaga keldi. Yaqin Sharqdagi Iordan-
Falastin majmuasi alohida madaniy mintaqani tashkil etdi. O’lik 
dengizdan shimolda, Iordan daryosi vodiysida Tell-as-Sulton tepaligi 
joylashgan. Ushbu tepalik Bibliyada tilga olingan, m.a. VIII-VII ming 
yilliklarda mavjud bo’lgan sopolsiz neolit manzilgohi bo’lmish Iyerixon 
qoldig’idir. 
Ushbu madaniyat natufiya madaniyati an’analari asosida 
shakllangan. Sopolsiz neolit A manzilgohi 4 ga maydonni egallagan va 
haqiqiy ilk dehqonchilik manzilgohi bo’lgan. Iyerixonni o’rab turgan 
to’rt metr balandlikdagi tosh devorga balandligi 8 metr va diametri 7 
metr bo’lgan dumaloq tosh minora tutashib turgan. Mudofaa 
inshootlarining mavjudligi nafaqat o’sha davrda turli qabilalar 
o’rtasidagi murakkab ziddiyatli holatdan, balki yetarlicha moddiy 
boyliklarning to’planganidan ham dalolat beradi. Iyerixon B davridagi 
xom g’ishtdan barpo etilib, poli ohak bilan suvalgan, devorlari qizil va 
qaymoqrangga bo’yalgan to’rtburchakli uylar yangi davrning o’ziga xos 
xususiyati - aholining farvon hayot kechirganligidan dalolat beradi. 
ichik Osiyo ham ilk dehqonchilik madaniyati rivojlangan alohida 
markazdir. Kichik Osiyoning janubi-g’arbidagi Xojilar manzilgohi m.a. 
VIII asr oxiri – VII asr boshlariga oid quyi qatlamlaridan poli va 
devorlari puxtalik bilan tekislangan va pardozlangan paxsa imoratlar 
topilgan. 
Hozirgi Turkiyaning sharqida joylashgan Cheyyunyu Tepasida 
m.a. VIII ming yillikda tosh poydevorli, xom g’ishtdan qurilgan ikki 
qavatli uylardan iborat manzilgoh paydo bo’lgan. Yuqori qavatda turar 
joy xonalari, pastda omborxona va ustaxonalar joylashgan. Iyerixon 
singari, bu yerda ham poli ohak bilan tekis suvalgan, bo’yalgan qulay 
uylar jihozlarga ega. Sopol haykalchalar yasalgan, biroq spool idishlar 
uchramaydi. 
Aholi ovchilik, ziroatchilik, chorvachilik bilan shug’ullangan. 
Cheyyunyudan topilgan tosh motigalar Old Osiyoning boshqa yerida 
uchramaydi. Va nihoyat, bu yerdan mis metallurgiyasining eng qadimgi 
21 

---

izi – malaxit (mis rudasi) parchalari, sof mis va mayda mis buyumlar 
topilgan. 
M.a. VII ming yillikning ikkinchi yarmida Kunya vodiysining 12-
13 gektar yerida vujudga kelgan Chatal Xuyuk manzilgohi atrofdagi 20 
ga yaqin manzilgohlarning markazi bo’lgan. Aholisi 2-5 ming kishidan 
iborat bo’lgan manzilgohda uylar xom g’ishtdan barpo etilgan. Aholi 
chorvachilik va dehqonchilik bilan shug’ullangan. Bu dehqonchilik 
markazida 14 turga yaqin o’simlik yetishtirilgan, shu jumladan bir necha 
bug’doy turlari, arpa, no’xat, pista va bodom yog’i va h.k. ishlab 
chiqarilgan. Chatal Xuyukda san’at va farovonlik taraqqiy etganligini 
uylarning jihozlari, devoriy suratlar, pardoz buyumlari, haykalchalar, 
taqinchoqlarda ko’rish mumkin. Nisbatan kam sonli sopol idishlar 
o’rninu yog’och idishlar to’ldirgan. 
Ilk dehqonchilik madaniyatlarining uchinchi markazi Shimoliy 
Mesopotamiya va G’arbiy Eronning unga tutash viloyatlari bo’lgan. Bu 
yerda m.a. VII-VI asrlarda Jarmo madaniyati rivojlangan. Bu madaniyat 
yodgorliklari qatoriga 1950 yilda ochilgan Jarmo manzilgohining o’zini, 
shuningdek Zagros tog’ining Iroq hududida topilgan Tell-Shamshir, 
Eron hududidan topilgan Sorab Tepa va Guran Tepalarni kiritish 
mumkin. Bu hududlar aholisi o’troq dehqonchilik bilan shug’ullangan, 
tosh poydevor ustida barpo etilgan xom g’ishtli mustahkam uylar 
fikrimiz dalilidir. Alohida manzilgohlar minorali mudofaa istehkomlari 
va darvozalarga ega bo’lgan. Ularning aholisi bug’doy, arpa, no’xat va 
yasmiq yetishtirgan, shuningdek echki, qo’y va cho’chqalar boqishgan. 
Kam sonli sopol idishlardan tashqari turli tosh idishlardan ham 
foydalanilgan. Bu yerda ilk bor bizga tanish egri shakldagi o’roq 
uchraydi. 
Markaziy Osiyo ham ilk dehqonchilik madaniyati shakllangan 
markazlardan biridir. Turkmanistondagi Joytun dehqonchilik madaniyati 
Markaziy Osiyodagi ilk dehqonchilik madaniyatining eng qadimgi va 
eng nodir yodgorliklaridan biri hisoblanadi. Ashxobod shahridan 25 km 
shimolda joylashgan bu ibtidoiy manzilgoh bir necha uylardan tashkil 
topgan bo’lib, uylarning maydoni 25—30 kv. m ni tashkil etadi. To’g’ri 
to’rtburchak shaklidagi uylar maydalangan somon qo’shilgan paxsadan 
qurilgan va bo’yalgan. Ularning yonida omborxona, saroy va xo’jalik 
uchun zarur o’ralar ham bor. Joytunliklar miloddan oldingi, VI—V ming 
yilliklarda yashab, asosan dehqonchilik, chorvachilik, qisman esa 
ovchilik bilan shug’ullanganlar. Joytun xarobalaridan bug’doy, arpa 
izlari, yorma tosh, tosh qurollar, 
22 

---

munchoqlar, urchuq, taqinchoqlar, hatto shaxmat-shashka donalariga 
o’xshash buyumlar ham topilgan. Joytundagi uylardan loydan ishlanib, 
pishirilgan odamlar va hayvonlarning haykalchalari topilgan. 
Belujistonning tog’li hududlarida ochilgan Mexrgarx (Mergar) 
manzilgohi m.a. VI m.y. oid. Dastlabki bosqichlarda bu yerda dehqonlar 
va ovchilar xo’jaligi mavjud bo’lgan, u qisman termachilik bilan 
to’ldirilgan. Mustahkam paxsa uylarda yashagan Mexrgar aholisi feruza 
va chig’anoqlardan taqinchoqlar yasagan, nisbatan kechroq paydo 
bo’lgan sopol idishlarni yorqin naqshlar bilan bezagan. 
M.a. VI—V m.y. da Gang vodiysidagi kichikroq manzilgohlarda 
yashagan qabilalar ovchilik va termachilik bilan shug’ullangan, 
chaqmoqtoshdan yasalgan qurollar va relyefli bezak berilgan qo’pol 
sopol idishlardan foydalangan. Sopol bo’laklarida xonakilashtirilgan 
sholi izlari topilgan. Biroq mehnat qurollari rivojining va ijtimoiy 
tashkilotning past darajasi murakkab sug’orma dehqonchilikning 
taraqqiyotiga to’sqinlik qilgan. 
Neolit davridagi ilk dehqonchilik markazlari qatorida Bolqon, 
Moldaviya, Ukrainaning janubi-g’arbi, Kavkaz, Xuanxening o’rta oqimi 
(Yanshao madaniyati) ni ko’rsatish mumkin. 
Aynan 
ilk 
dehqonchilik 
madaniyati 
mintaqalarida 
ilk 
sivilizatsiyalar yuzaga keldi. Hamma joyda ham ilk dehqonchilik 
jamiyatlari taraqqiyoti tez va mustaqil ravishda sivilizatsiyalarning 
shakllanishi bilan tugallanmadi. Bu hodisa dehqonchilik ayniqsa 
mahsuldor va ijtimoiy taraqqiyot sur’atlari yuqori bo’lgan joylardagina 
sodir bo’ldi. 
Neolit davrida dehqonchilik va chorvachilikka o’tilishi bilan Yer 
yuzi aholisi 15 marta o’sdi, bu insoniyat tarixidagi birinchi demografik 
inqilobdir. 
Neolit davrida me’morchilik, hunarmandchilik taraqqiy etdi. 
Neolit davri odami o’z atrofini chiroyli narsalar bilan o’rashga harakat 
qila boshladi. Ovchi, dehqon va chorvador qabilalarda dekorativ 
an’analar ularning turmushi va mashg’ulotni aks ettirgan holda turlicha 
edi. Neolit inqilobi natijasida moddiy madaniyat birinchi planga chiqdi, 
ma’naviy madaniyat esa madaniyatdagi moddiy omillarning jiddiy ta’siri 
ostida go’yo ikkinchi darajali hodisaga aylandi. Neolit davri san’atida 
tushkunlik kuzatiladi. Paleolit davrining realistik san’atidan farq qilgan 
holda u shartli-sxematikdir. 
Ishlab chiqaruvchi xo’jalikning rivojlanishi jonli va jonsiz tabiat 
haqida bilimlarning to’planishi va ilk tizimlashuviga imkon berdi. 
23 

---

Neolit davri diniy e’tiqodlari markazida tabiat kuchlari, ayniqsa Quyosh 
va yer turar edi. Neolit davri diniy e’tiqodlari murakkablashdi, turli 
me’yorlar va ta’qiqlar paydo bo’ldi. 
Neolit so’ngida ma’lumotni saqlash va uzatishning og’zaki 
usulidan yozma usuliga o’tish boshlandi, rasmli piktografik yozuv 
vujudga keldi. Haqiqiy yozuv esa keyinroq, sivilizatsiyaning belgisi 
sifatida vujudga keldi. Taraqqiyot sari harakat qilayotgan insoniyat 
sivilizatsiyaning birinchi pillapoyalariga qadam qo’ydi: ilk shahar 
tipidagi manzilgohlar, mahobatli me’morchilik, yozuv paydo bo’ldi. 
M.a. IV ming yillikda insoniyat metall asriga qadam qo’ydi. 
Insoniyat dastlab qo’llagan metall mis edi. Misdan foydalanishning 
boshlanishi insonlarga juda katta imkoniyatlar berdi. Eneolit yoki 
xalkolit davrida insoniyat xo’jalik faoliyatining barcha tarmoqlari rivoj 
topdi va bu jarayon ishlab chiqarish texnologiyalari, iqtisodiy va ijtimoiy 
hayotdagi yirik o’zgarishlar, savdo ayirboshlashi va qabilalararo harbiy 
to’qnashuvlar kuchayishi bilan birgalikda kechdi. Natijada ilk 
dehqonchilik dunyosi asta-sekin sivilizatsiyaga o’ta boshladi. 
Ammo urug’chilik jamoasidan sivilizatsiyaga o’tish taqsimlangan 
jamiyatda (mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish taqsimoti, jamiyat 
taqsimoti va h.k.) sodir bo’ldi, bu esa ilk dehqonchilik dunyosining 
tabiatiga zid edi. Mis – tosh davri eski urug’chilik an’analarini saqlab 
qolagnn holda, insonlar oldida yangi imkoniyatlar eshigini ochdi. Shu 
tufayli eneolit davrining o’ziga xos xususiyatlaridan biri sifatida 
beqarorlik, noturg’unlik, tartibsizlik va insoniyat tarixiy taraqqiyoti 
dinamikasining notekisligini ko’rsatish mumkin. 
Sivilizatsiyaga o’tish davrida ma’lumot hajmining ko’payishi, uni 
saqlash va uzatishning yangi shaklini topish zaruriyatini yuzaga keltirdi. 
M.a. IV-III ming yilliklarda Shumerda yozuvni yaratishga ilk qadam 
qo’yildi. Buyumlarni va miqdorni tasvirlash uchun piktogrammalar 
(yoki suratli yozuv) qo’llanilgan. Piktogrammalar shartlilashib, abstrakt 
ramzlarga aylanib borib alohida so’z yoki bo’g’inlarni anglatuvchi 
ideografik yoki logografik yozuvni vujudga keltirdi. Yozuvning vujudga 
kelishi sivilizatsiya yo’lidagi muhim qadam, ibtidoiy insoniyat ma’naviy 
taraqqiyotining eng yuksak cho’qqisi bo’ldi. 
Nazorat uchun savollar: 
1. Insoniyatning kelib chiqishi muammosiga sizning munosabatingiz? 
24 

---

2.
Ibtidoiy insonlar ma’naviy dunyosining shakllanishiga ta’sir 
ko’rsatgan omillar? 
3.
Neolit inqilobining sivilizatsiya poydevorining yaratilishida tutgan 
o’rniga baho bering. 
Nima uchun aynan eneolit davrida sivilizatsiyaga o’tish sodir bo’ldi?