2-mavzu. Axborot texnologiyalari yordamida raqobat. Reja: Strategik axborot tizimlari. Raqobat strategiyasi tushunchalari

axborot 

mahsulotlari 

va 

xizmatlari 

sanaladi.  YA’ni  axborot-kommunikatsiyalar 

texnologiyasi  yordamida  foydalanuvchilarga  ko’proq  axborot  xizmatini  ko’rsatish 

lozim. Axborot mahsulotlari mutaxassislar tomonidan turlicha talqin qilinadi. 

Axborot xizmatlari - bu foydalanuvchilarning talablariga mos ravishda qaerda 

bo’lishlaridan  qatьiy  nazar  axborot  mahsulotlariga  kirish,  zarurlarini  qidirish  va 

takdim etishni ta’minlash demakdir. 

Axborot  xizmati  turlarining  vujudga  kelishi  axborot  mahsulotlariga  bo’lgan 

talabni yuksaltirib yubordi. CHunki ular foydalanuvchilarning shaxsiy talabidan kelib 

chiqqan holda ma’lumotlarni taklif qila boshlashdi va bu bilan ishlab chiqaruvchilar 

hamda  foydalanuvchilarning  axborot  modellarini  yaqinlashtirishga  imkon  yaratdi. 

SHunday qilib, axborot  xizmatlari axborot  mahsulotlar qatorida zamonaviy axborot- 

kommunikatsiyalari texnologiyasi asosiy tavsiflovchilaridan bo’lib hisoblanadi. 

---

Telekommunikatsiya vositalari asosida ma’lumotlar bazasiga tezkor kirishning 

amalga  oshganligi,  interaktiv  xizmatlar  industriyasining  jadal  rivojlanishiga  va 

axborot  iste’molchilariga  yangi  imkoniyatlarni  yaratib  berdi.  Axborotlashtirish 

jarayonlari rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiyotiga faol ta’sir eta boshlagan 1970 

yillar  boshida  bu  sohada  tub  o’zgarishlar  yuz  berdi.  Dunyoda  1990  yillar  boshida 

ma’lumotlar  bazasiga  kirishga  imkon  beruvchi  yuzdan  ortiq  interaktiv  xizmatlar 

mavjud edi. 

AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Frantsiya va YAponiyada oxirgi yillarda 

«on-line» (real vaqt birligida ishlash) xizmatlari industriyasi iqti-sodiyotning axborot 

tarmog’idan  mustahkam  o’rin  egalladi.  Ommaviy  foydalanuvchilar  uchun 

mo’ljallangan  «on-line»  tarkibiga  kiradigan  ma’lumotlar  bazasi  1979-1988  yillar 

oralig’ida  40  tadan  4000  tagacha  etdi.  Hozirgi  kunda  ularning  soni  5000  dan  ortib 

ketgan. 

Bozor  munosabatlari  axborot  mahsulotlarining  yangiligi,  ishonchliligi  va 

to’liqligi  darajalariga  yuqori  talablar  qo’ymoqda,  chunki  busiz  samarali  marketing, 

moliya-kredit va investitsiya faoliyatini yuritish mumkin emas. 

Dunyo miqyosida axborot xizmatlarining shakllanishi 50-yillar boshiga to’g’ri 

keldi. SHu bilan birga dunyodagi rivojlangan mamlakatlar bozorida asosan akademik, 

professional,  davlat  korxonalari,  o’quv  yurti,  ilmiy-texnika  jamiyatlari  notijorat 

axborot  xizmatlarini  takdim  etishdi.  Bir  vaqtning  o’zida  tijorat  axborot  xizmatlari 

ham shakllana boshlandi. 

1970  yillar  o’rtalariga  kelib  ma’lumotlarni  uzatishning  milliy  va  global 

tarmoqlarining  tarkib  topishi,  foydalanuvchilarga  uzoq  masofada  joylashgan 

ma’lumotlar  bazasiga  kirib  muloqjt  asosida  kerakli  axborotni  qidirishga  imkon 

yaratib  berdi.  Axborot  mahsulotlarining  ko’p  qismini  iqtisodiy  axborot  egallay 

boshladi.  Ushbu  davrda  foqdalanuvchilarga  tijorat  asosida  xizmat  ko’rsatadigan 

axborot vositachilari keng faoliyat ko’rsata boshladi. 

1980  yil  boshlariga  kelib  axborot  xizmatlari  bozorida  ma’lumotlar  bazasini 

optik disklarda taklif etadigan, telekommunikatsiya tarmoqlaridan foydalangan holda 

telematn  va  videomatn  xizmatlarini  keng  ko’lamda  ko’rsatuvchi  axborot  markazlari 

---

paydo  bo’la  boshladi.  SHu  vaqtning  o’zida  ma’lumotlar  bazasini  shakllantirish 

yo’lida  axborot  xizmatlari,  yirik  nashriyotlar  va  tadqiqot  firmalari  o’z  ishlarini 

boshladi.  Axborot  xizmatlariga  bo’lgan  talab  darajasining  o’sib  borishi,  ularning 

yuqori  darajadagi  rentabelligi  ushbu  biznes  sohasida  hisoblash  texnikalari  ishlab 

chiqarayotgan  firmalar,  nashriyotlar  va  davlat  tashkilotlarining  tadbirkorlik  

faoliyatini kuchaytirib yubordi. 

Rivojlanayotgan  mamlakatlarning  markazdan  uzoqda  joylashgan  rayonlarida 

axborot va telekommunikatsiya xizmatlari darajasining o’sib borishi aniq ijtimoiy va 

iqtisodiy  foyda olishga zamin  yaratmoqda. Interaktiv  xizmatlar tarmoqlarga kirishga 

imkon bo’lgan fermerlar bozordagi qishloq xo’jaligi mahsulotlari narxlari haqida aniq 

axborotga  ega  bo’lishga;  qishlok  sharoitida  yashayotgan  kishilar  esa  teletibbiyot 

vositalari  asosida  shaharlik  vrachlar  maslahatlarini  olish  va  qishloq  bolalari  axborot 

tarmoqlari  asosida  oldin  ololmagan  bilimlarga  kirib,  zarurlarini  tanlab  olish  va 

foydalanish  imkoniyatiga ega bo’lishmokda. Bizning mamlakatimizda  ham shunday 

imkoniyatga erishish uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim: 

a)  milliy iqtisodning turli tarmoqlariga xususiy investitsiyalarni jalb qilishni 

rag’batlantirish; 

b)  barcha axborotdan foydalanuvchi va ularni etkazib beruvchilarga global 

kompyuter tarmog’iga erkin kirishlariga imkon yaratish; 

v) 

axborot-kommunikatsiyalar 

bozoridagi 

dinamik

 

o’zgarishlarga moslashadigan me’yoriy-huquqiy bazani tarkib 

toptirish; 

g) taqdim etilayotgan xizmatlarning xilma-xilligini ta’minlash; 

d) intellektual mulk huquqini himoya qilish. 

Axborot-kommunikatsiyalar  bozoriga  o’z  mahsulotlari  bilan  turli  xildagi 

tashkilotlar,  davlat  agentliklari,  tijorat  firmalari,  savdo  assotsiatsiyalari  va  notijorat 

korxonalar ham chiqishi mumkin. 

O’zining 

axborot-kommunikatsiyalar 

infratuzilmasini 

shakllantirgan 

mamlakatlargina  global  iqtisodga  kirib  borishi  mumkin.  Ushbu  jarayonlarga 

to’sqinlik qilgan mamlakatlar esa butun ishlab chiqarish faoliyatiga, tadbirkorlarga va 

---

umuman jamiyat rivojiga turli shaklda zarar keltirishi  mumkin. SHuning  uchun  ham 

ko’pgina  mamlakatlar  zamonaviy  ishlab  chiqarish,  qishloq  xo’jaligi  yoki  axborot- 

kommunikatsiyalar  texnologiyalarini  keng  ko’lamda  qo’llashga  qaror  qildi.  CHunki 

ular  qo’shimcha  ish  joylarini  tashkil  etish  va  xodimlarni  qayta  tayyorlashda  chet  el 

investitsiyalarini jalb qiladigan «yadro» bo’lib xizmat qiladi. 

Ko’pgina  mutaxasisslar  telekommunikatsiya  industriyasini  keng  rivojlantirish 

kerakligi  haqida  fikr-mulohazalar  berishmokda,  lekin  bu  jarayon  katta  moliyaviy 

mablag’larni  talab  qiladi.  Butunjahon  banki  hisob-kitoblariga  qaraganda,  XXI  asr 

boshlarida  zamonaviy  axborot-kommunikatsiyalar  texnologiyalari  kerakli  axborotni 

yig’ish,  uzatish,  qayta  ishlash  va  taqdim  etish  uchun  zarur  bo’lgan  butunjahon 

axborot infratuzilmasini barpo etishga har yili 60 mlrd. AQSH dollari kerak bo’ladi. 

Jahon amaliyoti tahlili shuni ko’rsatmoqdaki, ishlab chiqarish sohasida mehnat 

resurslarining  kundan-kunga  axborot  tarmog’iga  ko’chib  o’tish  ten-dentsiyasi  ortib 

bormokda.  1990  yil  oxiriga  kelib  AQSH  ning  barcha  mehnat  bilan  band  aholisining 

yarmi,  ya’ni  60-70  mln.  kishi  axborotni  yig’ish,  qayta  ishlash,  saqlash,  tarqatish  va 

interpretatsiya  qilish  bilan  mashg’ul  bo’lgan.  G’arb  iqtisodchilari  axborot 

mahsulotlariga  erkin  kirishni  erkin  raqobat  bilan  bir  qatorga  qo’yadilar.  Axborot 

mahsulotlari  va  xizmatlari  bilan  bog’liq  bo’lgan  faoliyatning  jahon  yalpi  ijtimoiy 

mahsulot  va  milliy  daromaddagi  ulushi  10  %  ni  tashkil  qilayotgani,  shuning  90  %  i 

AQSH, YAponiya va G’arbiy Evropa mamlakatlariga to’g’ri kelayotgani bejiz emas. 

Axborot  asri  ish  joylarini  zamonaviy  hisoblash  vositalari  bilan  jihozlash  va 

tadbirkorlik  muhitidagi  iste’molchilarga  aloqa  xizmatlaridan  joriy  darajada 

foydalanishga imkoniyat yaratib berishi lozim. CHunonchi: 

a) har bir inson er sharining hoxlagan nuqtasidan turib ishdami, uy sharoitida 

yoki transportdan turib boshqa kishi bilan ulanish imkoniyatiga ega bo’lishi; 

b)  uzatilayotgan axborot turining qanaqa bo’lishidan qat’iy nazar «bir kishi - 

boshqa kishi bilan» turidagi aloqaning amalga oshishi; 

v) kengash a’zolarining hohlagan shahar yoki mamlakatda bo’lishidan qat’iy 

nazar konferentsiya, ishbilarmonlik kengashlarini o’tkazish imkoniyati; 

---

g) ixtisoslashgan tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan avtomatlashtirilgan 

ma’lumotlar bankidagi turlicha axborotga kirish imkoniyatining tug’ilganligi; 

d) uydan turib tibbiy yordam, ko’rsatishning mumkinligi; 

e) elektron pochta va axborotni faksimil aloqa asosida uzatish. 

SHunday  qilib,  jamiyatimizning  barcha  jabhalarida  axborot-kommunikatsiyalar 

texnologiyalarini  qo’llash  iqtisodiy  o’sish,  mehnat  unumdorligini  yuksaltirish  va  aholi 

bandligini ta’minlash  borasida  katta  imkoniyatlar  tug’diradi.  SHuningdek,  mamlakatni 

axborotlashtirish  darajasi  uning  iqtisod  borasidagi  raqobatbardoshligini  va  qudratini 

baholashning o’lchovi bo’lib xizmat qiladi.