2-мавзу: АҲоли статистикаси аҳоли ва уни статистик ўрганиш

I. Аҳолининг умумий туғилиш коэффициенти.
Бир йилда туғилганлар сонини 1000 га кўпайтирилади. Ҳосила аҳолининг ўртача йиллик сонига нисбатига тенг бўлади, яъни:
К_туғлиш(Т*1000)/
Бу ерда Т – туғилган болалар сони;
- аҳолининг ўртача йиллик умумий сони.
2. Вафот этиш коэффициенти.
Вафот этиш коэффициенти йил давомида вафот этганлар сонини 1000 га кўпайтирилгач, олинган натижа аҳолини йиллик ўртача сони нисбатига тенг:
К_вафот(В*1000)/ .
Бу ерда В – вафот этганлар сони.
3. Табиий ўсиш коэффициенти. К_таб.усК_туғ-К_вафот
4. Никох қуриш коэффициенти:
К_никох(Н*1000)/
Н – никоҳ кўрганлар сони.
5. туғилиш ва вафот этиш орасидаги нисбат ҳаётийлик коэффициентини ҳисоблайди.
6. Ажралиш коэффициенти:
К_{ажралиш}(А*1000)/
Бу ерда А – ажрашганлар сони.


2.5. Аҳоли миграцияси. Аҳоли сонининг истиқболини аниқлаш
Алоҳида аҳоли пунктлари, ҳудудлари аҳолининг сони фақат табиий харакат натижасида ўзгармасдан, балки механик харакат натижасида ёки алоҳида шахсларнинг худудий кўчиши натижасида, яъни аҳоли миграцияси ҳам ўзгаради.
Аҳолининг мамлакат ичкарисида у ердан бу ерга кўчиши ички миграция, бир мамлакатдан бошқа мамлакатга кўчиши эса ташқи миграция деб аталади. Ички ва ташқи миграция ҳар хил сабаблардан келиб чиқиши мумкин: масалан, иш қидириш сабабли.
Собиқ Иттифоқ тарқаб кетганидан сўнг унинг таркибидаги иттифоқдош республикаларда миграция жараёнлаври анча кучайди.
Ҳозирги вақтда статистикада аҳоли миграциясининг қуйидаги сабаблари ажратиб кўрсатилади: ўқишни давом эттириш, иш жойини ўзгартириш, ишга жойлашиши имкониятларининг йўқлиги, шунингдек қишлоқ хўжалиги билан шуғулланиш, тадбиркорлик ёки индивидуал меҳнат фаолияти, экологик шароитлардан қониқмаслик, қишлоқ (шаҳар) жойларида яшашни истамаслик ва бошқа сабаблар.
Ҳар бир аҳоли пункти ва умуман мамлакат учун аҳоли миграциясининг асосий кўрчсаткичлари қу йидагилар ҳисобланади: кириб келганлар сони, чиқиб кетганлар сони ва уларнинг коэффициентлари.
Кириб келиш коэффициенти қуйидагича ҳисобланади:
К_{кириб келиш}қ(кириб келганлар сони/ )*1000
Чиқиб кетиш коэффициенти қуйидагича ҳисобланади:
К_{чиқиб кетиш}қ(чиқиб кетганлар сони/ )*1000
К_мех.ўсқ(кириб келганлар сони – чиқиб кетганлар сони)/ *1000
Кириб келганлар ва чиқиб кетганлар сони мамлакат бўйича ҳисобланади, шунингдек, у жинси, ёши миграцияси сабаблари бўйича тақсимланади.
Миграция ҳақидаги маълумотларнинг таҳлили аҳолининг давлатнинг қаерига ва қаеридан, қандай миқдорда кўчиши юз бераётганлигини кўрсатади, бу эса ўз навбатдаги кўплаб хўжалик ва бошқа тадбирларни режалаштиришда муҳим ҳисобланади.
Аҳолининг келажакда маълум вақт оралиғидан кейин бўладиган сонини турли хил усуллар ёрдамида аниқлаш мумкин.
Аҳоли сонининг умумий истиқболини маълум таҳлил қилинаётган маълум даврда аҳоли сонининг табиий ва механик ўсиши ҳақидаги маълумотлар асосида аниқланади. Масалан, агар аҳолининг сони муайян давр бошига маълум бўлса ва умумий ўсиш коэффициенти ҳисобланган бўлса, у ҳолда аҳоли сонининг t йилдан кейин бўладиган истиқболини қуйидаги формула билан ҳисоблаш мумкин.

S_b – режалаштирилаётган давр бошига аҳоли сони;
T – башорат қилинаётган йиллар сони;
K_ум.ўс­ – шу даврга аҳолининг умумий ўсиш коэффициенти.
Умумий аҳоли сонини башорат қилишнинг бошқа усуси ҳам мавжуд. У динамика қаторларини эксттрополияция қилишга асосланади.
Аҳоли сони истиқболини алоҳида ёш бўйича гуруҳларга ажратиб ҳам ҳисоблаш мумкин. Бунинг учун аҳоли сони ва ёш структураси ҳақида, ёши бўйича туғилиш коэффициентлари ҳақида маълумотлар ва хакозолар бўлиши керак.