2-ma`ruza. Qishloq xo’jalik xom ashyolarni qayta ishlab olingan mahsulotlarni qabul qilishda va istye’molchilariga jo’natishda ularning sifat ko’rsatkichlari nazorati

2-MA`RUZA. QISHLOQ XO’JALIK XOM ASHYOLARNI QAYTA ISHLAB OLINGAN MAHSULOTLARNI QABUL QILISHDA VA ISTYe’MOLCHILARIGA JO’NATISHDA ULARNING SIFAT KO’RSATKICHLARI NAZORATI
O‘lchash informasiyasiga nafaqat miqdor bo‘yicha talablar, balki sifat bo‘yicha ham talablar qo‘yiladi. Bunga uning (o‘lchashning) aniqligi, ishonchliligi, tan narxi va samaradorligi kabi tavsiflar kiradi.
Bu sifat tavsiflarining barchasining asosida metrologik ta’minot yotadi. Metrologik ta’minotni shunday ta’riflash mumkin:

• 
  o‘lchashlar birligini ta’minlash va talab etilgan aniqlikka erishish uchun zarur bo‘lgan texnikaviy vositalar, tartib va qoidalarning, me’yorlarning, ilmiy va tashkiliy asoslarning belgilanishi va tadbiq etilishi.
  

Ushbu tavsifdan kelib chiqib aytish mumkinki, metrologik ta’minotning vazifasiga quyidagilar yuklatilgan:

• 
  o‘lchash vositalarining ishga yaroqliligini tashkil etish, ta’minlash va tadbiq etish;
  
• 
  o‘lchashlarni amalga oshirish, uning natijalarini qayta ishlash va tavsiya etish borasidagi me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish va tadbiq etish;
  
• 
  hujjatlarni ekspertizadan o‘tkazish;
  
• 
  o‘lchash vositalarining davlat sinovlari;
  
• 
  o‘lchash vositalarining va uslublarining metrologik attestasiyasi va xokazolar.
  

Metrologik ta’minotning to‘rtta tashkil etuvchisi mavjuddir:

1. 
   Ilmiy asosi - metrologiya o‘lchashlar haqidagi fandir;
   
2. 
   Texnikaviy asoslari - kattaliklar birligining davlat etalonlari, kataliklar birligini etalonlardan ishchi vositalarga uzatish, o‘lchash vositalarini yaratish va ishlab chiqishni yo‘lga qo‘yish, o‘lchash vositalarining majburiy davlat sinovlari va ularni bajarish uslublarining metrologik attestasiyasi, o‘lchash vositalarini ishlab chiqishda, ta’mirlashda va ishlatishda majburiy davlat qiyoslashidan o‘tkazish, modda va materiallarning tarkibi va xossalari bo‘yicha standart namunalarni yaratish, standart ma’lumotnomalar, mahsulotning majburiy davlat sinovlari.
   
3. 
   Tashkiliy asosi- - davlat va mahkamalardagi metrologik xizmatdan tashkil topgan O‘zRespublikasi metrologiya xizmati;
   
4. 
   Me’yoriy-qonuniy asoslari - tegishli respublika qonunlari, davlat standartlari, davlat va tarmoqlarning me’yoriy hujjatlari.
   

Metrologik ta’minotningo‘z oldiga qo‘ygan asosiy maqsadari:

• 
  mahsulot sifatini, ishlab chiqarish va uni avtomatlashtirishni samaradorligini oshirish;
  
• 
  detallar va agregatlarning o‘zaro almashuvchanligini ta’minlash;
  
• 
  moddiy boyliklarning va energetik resurslarining hisobini olib borish ishonchliligini ta’minlash;
  
• 
  atrof-muhitni himoya qilish;
  
• 
  salomatlikni saqlash va xokazolar.
  

Metrologik ta’minot darajasi mahsulotning sifatiga bevosita ta’sir qiladi. Bu ta’sir samaradorligini yanada oshirish maqsadida metrologik profilaktika ishlariga va ishlab chiqarishni tayyorlashdagi metrologik ta’minot masalalariga alohida ahamiyat beriladi. Bu esa o‘z vaqtida respublikamizda bozor munosabatlarini yanada chuqurroq shakllanishiga va ishlab chiqarilgan mahsulotlarning eskport imkoniyatini oshirilishiga munosib zamin yaratadi.
Donni ishlatish maksadiga karab, ular bir nechta bulimlarga bulinadi, ekin turiga karab anik tavsif beriladi.
Don sifatini aniklashda ishlab chikarilgan yagona standart usulidan, uning anik tavar klassifikasiyasi sistemasidan foydalaniladi. Donni sifat kursatkichiga karab klassifikasiyalashda – donni tarkibiy turlaridan foydalanib, ularni ma’lum bir kurinishlariga karab don ekinlari birlashtiriladi.
Don turi (tii zerna ) – bu uning klassifikasion tasviri, kayolki donni tabiiy kurinishi – chidamliligi (batanik turi, rangi, formulasi ) texnologikligi, ozukoviyligi va tavar kurinishi kabilar b-n boglik. Donlarni turi va turdoshligi texnologik, ozukaviylik va (karmovoy ) yemga yarokligi kabilari bir – biriga yakin korsatkichlari bilan belgilanadi.
Masalan bugdoyda tarkibiy turlarga bulganda, ularni tarkibida boshka turdagi bugdoylar ma’lum mikdorda bulishi kerak.
M: 1, 3, va 4 turdagi donda 10% gacha boka tur donlar bulishi mumkin. 1 turdagi bugdoyda 5% kattik bugdoy, 2% bepozernыy ( ok ) bugdoy 5% va 3%, 4-turda 5% 1, 3, 4, va 5 turdagi bugdoylar asoasn navы uchun un ishl. chik.-da ishlatiladi. kattik donlar asosan krupchatka va yog maxsulotlari uchun ishlab chikariladi.
Oliy sifatli bugdoy bir-xil tuk kizil rangli yoki kizil ranga ega buladi, agarda don tarkibida kuprok ok-sarik rangli bugdoy bulsa, unda bu bugdoyni non uchun uni sifati past buladi. Bugdoy uzini tabiiy rangini xar-xil sabablarga kura uzgarishi mumkin, shu jumladan nokulay iklim sharoitida ( pishishi, yigib olishadi va saklashda), unda bu bugdoylarga rangi buyicha daraja(stepen) kuyiladi.
Nonchilik soxasida asosan belgilardan tayyorloli kondisialari – ya’ni bazis va chegaralangan kondisiyalar kata rul uynaydi.
Donni bazis kondisiyasi – bu sifat kursatkich (nurmalari ) me’yorlari, shunga karab kopxoz. savxozlarda kabul kilib olinadi. Bularga kuidagi kursatkichlar: namlik, begona don bulmagan ( sarnoy ), boshka donlar, zararkunandalar Bilan zararlanganlik va natura g/l. Bular ekiladigan maydonlarga ( tuprok iklimi ) ga karab belgilanadi.
Chegaralangan kondisiya. ( Ogranichitelnыye ).
Bunda sifat kursatkichlar tayyorlanadigan yetkazib beriladigan donlarga kuyiladigan talablarga ma’lum chegara ( predelno dopustimoye ) kuyiladi. Masalan: zararlanganlik juda kam yoki bulmasligi kerak. don bulmagan kushimchalar elakdan ( ma’lum ulchamda ) elaganda utishi - bugdoy, javdarda - 1,0 mm; ARPA, suli, sorgoda - 1,5; sholida -2,0; juxorida - 2,5; grechixada – 3,0 mm.
Don turlari tavsifi. Bugdoy – 85 % asosiy bugdoy bulishi shart, asosan kattik va yumshok bugdoy, kuchli bugdoylarga kuyidadigan talablar, kattik bugdoylarga kuyiladigan talablar.
Javdar - turlari I – ozimaya shimoliy, II - ozimaya janubiy, III – yarovya.
Arpa - 85 % asosiy arpa b-shi shart, 15 % dan kup boshka donlan bulsa, unda arpa va boshka donlar aralashmasi deyiladi, va % kursatiladi. Natura : 605 g/l, sarik rangli bulsa, sifatli xisoblanadi.
Suli - ozik ovkat va yem sifatida keng ishlatiladi, rangi va tuzilishiga karab, ( forma ) ikki turga ( tip )ga bulinadi.
I – tur ikki turdoshga bulinadi, 1 – turdosh, ok rangli suli, yirik, silindrsimon, noksimon, uzun shaklda bulib, boshka turdoshdagilar 10 % dan oshmasligi kerak. 2 – turdosh, sarik suli, navlardan : zolotoy dojd, Xorkyavskiy 596, Loxovskiy .
II – tur, turdoshlarga bulinmaydi, bu tur uzun ingichka, ignasimon, shaklga ega bulib, 20 % gacha boshka turdagi sulilar bulishi mumkin, navlari: Artemovskiy 107.
Bolalar ovkatiga ishlatiladigan, suli ga kuyiladigan talablar:
Natura – 520 g/l, sornыy primes ( begona kushimchalar ) – 4 % oshmasligi kerak, mineral kushimchalar 0,2 % dan oshmasligi kerak.
Tarik ( proso ) - tarik xam rangiga karab uch turga bulinadi: 1- ok sargish, 2 – ochkizildan tuk kizilgacha, 3 – tilla sarik rangdan tuk sarik va kulrang sarik ranggacha, taxminan xar bir turda boshka tur 10 % dan oshmasligi kerak.
Sholi ( guruch ) - Bunda xam 3 ta tur mavjud, ularning tuzilishi, shishasimonligi, unliligi ( muchnostoye ) xisobga olinadi, talab buyicha boshka turlar 10 % dan oshmasligi kerak.
Grechixa, makkajuxorilarga xam standart talablari bor, makkajuxori 9 ta turga bulinadi, ular rangi, tuzilishi va kushimchalari bilan farklanadi.
Donni kayta ishlaydigan korxonalar va eksport – import uchun don sifatiga kuyiladigan talablar.
Umuman olganda don sifatiga kuyiladigan talablar, u kaysi maksadda ishlatilishidan kat’iy nazar, bir xil. ammo kayta ishlaydigan va eksport import uchun bulgan donlarni sifat kursatkichlariga tulgan talablar yukorirok bulib, bir - biridan farklanadi.
Masalan: bolalar ovkati uchun zararkunandalar Bilan zararlpangan bulishi mumkin emas, zararli kushimcha va buzilgan donlar xam bulishi mumkin emas. mayda donlar 3 % dan oshmasligi kerak.
Kayta ishlaydigan korxonalarga yetkazib beriladigan donlar uchun kuyiladigan talablar kuyidagicha: kizimagan xolda, soglom xolda, xidi usha donga taallukli bulib, begona xidlar bulmasligi kerak, rangi - normal don rangiga xos bulishi kerak, kolgant sifat kursatkichlar normal tugri kelishi kerak. bulardan tashkari zaxarli utlar va ularning uruglari, zararkunandalar ( kleQ - kanna, sichkon, kalamush ) Bilan zaxarlanganlik ma’lum normadan – me’yordan oshmasligi kerak.
Eksport – import kilinadigan donlarga kuyiladigan talablar: xar bir davlatda bir ekin turlari donlari sifatiga kuyiladigan talablar bir – xil emas, importerlprining don sifatiga bulgan talablari iste’molchilarning talab va shartlariga boglik, ular un zavodlar, nonvoychilik, yordamchilar, molboarlar vaxokazolar uchun talablar turlicha buladi.
Iste’molchilarning asosiy talablari: asosan yukori sifatni, maxsulot olinadigan, ishlov berilganda tan narxi arzon buladigan bir xil turdagi standart katta partiya donlar bulishi kerak. Donning tozaligi rangining bir xilligi, ulchami, shakli, shaffofligi, kimyoviy kursatkichlari, texnologiya xususiyatlari kancha yukori bulsa, donning narxi xam shuncha yukori buladi. Non uchun davlatlararo sotiladigan donlarning rangi katta rol uynaydi, bir xil toza uziga xos rangdagi donlarga talab kuprok, xar xil rangdagi donlarga talab kamrok. Yana bir xususiyatlardan biri donlarning xolati ( kizimaganligi, rangi, soglomligi, tabiiy yaltirokligi, xidi, zararlanmaganligi ), bundan tashkari, don tarkibidagi begona kushimchalar ( boshka donlar, mineral va organik kushimchalar, ut uruglari, parchalangan yoki buzulgan donlar, boshka ekin donlari ) don sifatinixalkaro mikyosida belgilashda katta rol uynaydi. Donni sotib oladigan iste’molchilar donni kurukligiga, namlik 14 – 14,5 % dan oshmasligi kerak. Xaar bir don ekinlari turlari uchun xalkaro standart talablari bor, bu talablarga javob beradigan sifatli donlar yukori baxolanadi.
Dukkakli va yog saklaydigan ekin donlarini standartlash. Dukkakli don ekinlari boshka don ekinlari kabi xalk xujaligida katta
axamiyatga ega. Ular tarkibidagi oksil moddalar, galla doniga nisbatan, 2 – 3 barobar kup, ular organizm uchun juda foydali, bulardan tashkari ekin poyalari chorva uchun yem – xashak, yerni sifatini oshiradi va x. k.
Dukkakli don ekinlariga: nuxot ( garox ), nut, chechavisa, fasol, vika, yeryongok va boshkalar ( mosh, loviya ) bulardan turli yorma konservalar, yog olishda ishlatiladi.
Dukkakli donlarni sifatini aniklashda ularni organoleptik kursatkichlari - rangi, xidi, kurinishi, shakli, mazasi, pishishi, va bulardan tashkari begona kushimchalari, namligi, zararlanganligi va boshkalarga katta e’tibor beriladi. Rangini uzgarishi nafakat sifatiga, texnologiya xossalariga xam ta’sir etadi . Rangiga karab pishganligini, kaysi navga taallukliligini aniklash mumkin, xatto ularni rangiga karab I – tur ozik – ovkatga, II – tur – omixta yem sifatida ishlatiladi. rangi va shakliga karab fasol uch turga bulinadi: I – tur – ok rangli, II – tur - rangi bir xil, III – tur rangi olabula.
Dukkakli donlarda xam sifatiga kuyiladigan standart talablar bor: namlik – 11 dan – 20 % gacha, begona kushimchalar ( sornaya primes) – 1- 3 %, boshka don kushimchalar ( zerpoloy primes ) – 2 – 6 % vaxokazolar, zararlanganlik - Ỉ dorilanganligi yoki mumkin emas.
Yog saklagan ekinlarni ishlatilishiga karab uch turga bulinishi mumkin: 1 – yog olish maksadida - bularga kungabokar, saflar, kapakungeub, garssa, javdar, kujeut, maxsar,zigir va boshkalar, 2-tola olim uchun – bularga ( uruglaridan ) paxta, kanop, len va boshkalar, 3-efir moylari ( mevasidan ) bularga anis, koriandr, tmik, fenmel va boshkalar.
Masalan: ularda yog mikdori xar-xil: kokakunjusda 54%, kungutda -50%, yeryongokda 49%, kungabokarda 45%, raksda 42%, gorgisada 22%.
Eng pokori sifatida yoglar kunjut, gorchisa, kungabokar, zaytun moyi va mak (kuknori ) yoglari xisoblanadi va ozik – ovkat sanoatida kup ishlatilinada. Bunda kuprok soya, paxta yoglari ishlatiladi, ularni sifatini tozalash texnikaiyasiga karab xar-xil buladi . Sifatini belgilashda namlik – 9 – 13, kushimchalar – begona – 1- 3 %, boshkadonlar – maslichnoviy - 2 – 6 % bulishi kerak.
NAZORAT SAVOLLARI:
1.QISHLOQ XO’JALIK XOM ASHYOLARNI QAYTA ISHLAB OLINGAN MAHSULOTLAR
2. MAHSULOTLARNI QABUL QILISHDA VA ISTYe’MOLCHILARIGA JO’NATISH
3. MAXSULOTLARNI SIFAT KO’RSATKICHLARI NAZORATI