2-маъруза олий ўҚув ташкилотларида ўҚув жараёнининг кредит-модуль тизими тўҒрисида

2. Хорижда кредит таълим тизими
Ўзбекистон университетларида кредит таълим тизимини жорий этиш, таълим соҳасидаги замонавий жаҳон тенденцияларини ҳисобга олмасдан, хорижий кредит тизимларини ўрганмасдан ва умумлаштирмасдан мумкин эмас.
Кредит илк маротаба XVIII ва ХIХ асрларда АҚШ университетларида жорий этилган бўлиб, ўқув жараёнларини либерализация қилиш, талабанинг ҳафталик академик юкламасини белгилаб бериш мақсадида яратилган.
1869 йилда Гарвард университети президенти, Aмерика таълимининг таниқли арбоби Чарльз Уильям Элиот “кредит соати” тушунчасини истеъ-молга киритади. Шундай қилиб, 1870 – 1880 йилларда кредит соатлари билан ўлчанадиган тизим жорий қилинади. Кредит тизими билан ўқиш ва ўқув дастурларини ўзлаштириш талабаларга ўқув жараёнини мустақил равишда режалаштириш, унинг сифатини назорат қилиш, таълим технологияларини такомиллаштириш учун имконият яратиб берди.
Бакалавр даражаси (Bachelor of Science) ни олиш учун тўрт йиллик ўқишни талаб қилади. Бу вақт ичида талаба ҳар бири ўртача 3 та кредитли 40 га яқин фанни ўзлаштириши керак. Биринчи ва иккинчи йиллар асосий (таянч) билимларни олишга бағишланган (тахминан 60...68 кредитлар) ва у оралиқ даража (Associates-Ассоcиатес) билан якунланади, учинчи ва тўртинчи йиллар махсус фанларни жадал ўрганишга бағишланган ва бу жараён малакавий имтиҳон билан тугалланади.
Олий таълимнинг иккинчи даражаси (Graduate Level-Градуате Левел) – бу ўртача ҳисобда икки йил давомида магистрлик даражасини олиш учун мўлжалланган магистрлик дастурларидир.
Юқори малакали мутахассисларни тайёрлашнинг энг юқори босқичи ва учинчи поғанаси – докторлик дастурлари бўйича ўқиш бўлиб, у тор мутахас-сисликка ўқиш ва мустақил илмий изланувчанликка йўналтирилган.
Даражани олиш учун талаба кредит бирлиги деб номланган "кредит-соат" нинг белгиланган миқдорини тўплаши керак. АҚШ кредит тизимида (USCS – US Credit System) кредит-соат – бу ўқиш вақтига асосланган ўлчовдир. Демак, бакалавриат дастурида 1 та кредит соати талабанинг семестр давомида ҳафтасига 1 та академик соатига тенг бўлиб, маъруза ва амалий машғулотларнинг ҳар бир академик соати 2 соат (100 дақиқа) талабанинг мустақил иши билан бирга келади. Шундай қилиб, маълум бир фанни ўрганиш учун семестрда (15 ҳафта) ҳафтасига (1+2) соат давомида 1 та кредитни "тортиш" учун 45 соат талаб қилинади.
Бакалавр даражасини олиш учун 4 йил ичида камида 120 кредит соат, магистр даражаси – 1...2 йил ичида 30...60 кредит соат талаб қилинади, докторлик дастурларини ўқиётганда 3...4 йил ичида 60...90 кредит соатини жалб қилиш керак.
Олий таълим тизимида кредит соати жадвалларни тузиш, ўртача балл - GPA ни ҳисоблаш, кафедралар, ўқитувчилар ва талабаларнинг юкламасини аниқлаш, ўқиш ва ўқитиш учун тўловларни ва бошқаларни аниқлаш учун асос бўлиб хизмат қилади ва шу билан университетларнинг кўп томонлама фаолиятини тартибга солади. USCS тизими америкалик талабаларнинг ҳаракатчанлигини оширади, чунки битта университетда олинган кредитлар бошқасига берилади ва талабалар бир университетдан иккинчисига кредитни йўқотмасдан ўтишлари мумкин; бу амалиёт, шунингдек, узилган ва тикланган таълим ўртасидаги боғлиқликни таъминлайди.
Европада ESTS (European Credit Transfer System) тизимига айланган умумий Eвропа андозасига мувофиқ миллий тизимларни баҳолаш кўламини максимал даражада яқинлашиши ва тенглашуви амалга оширилди. Унга кўра, Eвропа кредити – бу ўқитувчи ва талаба ўртасидаги алоқа соатлари миқдорининг маълум бир шартли бирлигидир. Ўртача ҳар бир талаба бир ўқув йилида 60 Европа кредитини олиши керак.
Европа, Америка ва Британиянинг кредит тизимлари билан бир қаторда Осиё-Тинч океани минтақаси учун Университет кредитларини ўтказиш тизими UCTS (Universiti Credit Transfer System) ҳам мавжуд бўлиб, унга минтақанинг баъзи йирик давлатлари, масалан, Япония ва Хитой қўшилмаган. UCTS кредит ўлчови, худди ESTS га ўхшаб, ҳар бир ўқув йилида 60 (семестрда – 30) та кредитга асосланган. UCTS кредит ўлчови фақат конвертация қилиш ўлчови сифатида ишлатилади, у ОТМларни қабул қилиш ва юборишда мавжуд кредит тизимларини (ёки иш ҳажмини ўлчашнинг бошқа турларини) алмаштиришни назарда тутмайди.
Япониянинг кредит тизими Американинг USCS тизимига асосланган бўлиб, ягона фарқ шундаки, "кредит соати" атамаси "кредит бирликлари" (бирликлари) билан алмаштирилади. Бакалавр даражасини олиш учун япон талабаси университетда 4 йиллик ўқишни тамомлаши керак, шундан 2 йил - кенг умумтаълим тайёргарлик, охирги 2 йил – мутахассислик бўйича таълим. Фанлар мажбурий ва танлов асосида бўлинади. Шундай қилиб, Японияда битта кредит дегани, талаба семестр давомида ҳафтасига бир соатлик курсни тинглайди ва бакалавр даражасини олиш учун 146 та кредит талаб қилинади.
Японияда аспирантурада ўқитиш икки кичик босқичдан иборат: 2 йил давом этадиган ва магистрлик даражаси тугайдиган "магистрлик курси" ва 3 йил давом этадиган ва докторантура билан тугайдиган "докторлик курси".
Магистр даражасини олиш учун сиз 30 та кредит бирлигини тўплашингиз керак (факултатив дарслар илмий раҳбар билан келишилган) ва тезис ёзишингиз керак. Магистр даражасини олганидан кейин докторлик унвонини олиш учун сиз уч йил давомида илмий раҳбар ҳомийлигида илмий иш билан шуғулланишингиз, якуний имтиҳонлардан ўтишингиз ва докторлик диссерта-циясини ҳимоя қилишингиз керак.
Шундай қилиб, нафақат мамлакатларнинг таълим тизимларида, балки "кредит" атамасини тушуниш ва талқин қилишда ҳам сезиларли фарқлар мавжуд. Европа кредити ҳажми бўйича аудиториядаги ва ташқарисидаги барча алоқа соатларини акс эттирса, Америка кредит соати талабаларнинг икки маротаба кўп мустақил равишда, шу жумладан ўқитувчи раҳбарлиги остида иш олиб боришини назарда тутиб, фақат аудиториялардаги алоқа вақтини қатъий акс эттиради.
Дунё таълим тизимларининг юқоридаги таҳлилидан келиб чиқадики, Америка кредитлари (USCS) ни Европа (ESTS) ва Осиё-Тинч океанига (UCTS) осонликча айлантирилади: 1 АҚШ кредит соати = 1 Хитой кредити = 1 Япония кредити = 2 Европа кредити = 2 Осиё-Тинч океани кредити = Буюк Британиянинг 4 кредити.
Кредит таълими тизимини амалга оширишни ўрганиш ва таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, дунёнинг турли мамлакатларида унинг ўзига хос хусуси-ятлари мавжуд. Шунга қарамай, кредит таълими тизимининг самарадорлиги ва мақсадга мувофиқлиги унинг дунёнинг кўплаб мамлакатларидаги таълим тизимида тобора кенг тарқалиб бораётганлиги билан тасдиқланади, чунки ўқув дастурларининг талабаларнинг мустақил ишлаш кўникмаларини ривож-лантиришга йўналтирилганлиги билимларни ривожлантиришда ижодий фаолият ва ўзини ўзи рағбатлантириш даражасини оширади ва шу билан таълим сифатини яхшилайди..