2 маъруза. Макроиқтисодий беқарорлик режа

2.2.Меҳнат бозори, ишсизлмк тушунчаси, ишсизликнинг турлари, ўлчаниши ва тўла бандлик

Мамлакат иқтисодиётида ЯММ ёки ЯИМни яратишда катнашадиган иқтисодий ресурсларнинг энг асосийларидан бири меҳнат ресурслари ҳисобланади. Инсон ресурслари аввало ёлланма ходимлар меҳнати ва инсонларнинг тадбиркорлик қобилиятларидан иборат. Меҳнат ёки инсон ресурсларининг ижтимоий-иқтисодий муаммоларини «Статистика», «Этнография», «Меҳнат иктисоди», «Ижтимоий-маданий комплексни прогнозлаштириш» фанлари қатори «Макроиқтисодиёт» фани ҳам ўрганади.

«Макроиқтисодиёт» инсон ресурсларининг ижтимоий-иқтисодий йўналишларини тадқиқ этиш орқали уларни самарали бошқаришни мақсад қилиб олади. Чунки, меҳнат ресурслари ва уларнинг фаол қисми бўлган ишчи кучи ишлаб чиқариш кучларининг энг асосий қисмидир. Ишчи кучи ёки иқтисодий фаол аҳоли деганда меҳнатга лаёқатли ёшдаги ишлаётган ва ишсиз юрган аҳлининг умумий сони тушунилади.
Меҳнат ресурсларини сифат жиҳатдан такомиллаштириш иқтисодиётнинг ўсиш суръатлари билан бевосита боғлиқдир. Шунинг учун ҳам мамлакатда меҳнат бозорини, меҳнатни бошқариш институтларини ва унинг иқтисодий-ҳуқуқий механизмларини яратиш энг асосий вазифалардан биридир.
Демак, меҳнат бозори ва унинг маромида фаолият кўрсатиши қуйидаги омилларга боғлиқ:
• аҳоли сони, ёши ва жинси таркибининг ўзгаришларга;
• иш билан бандлиликдаги ҳудуд ва тармоқ ўзгаришларига;
• қўшимча ишчи кучини ишлаб чиқаришга жалб этиш механизмига;
• ишлаб чиқариш ҳажмига, унинг ўсиш суръатига, ишлаб чиқариш таркибига;
• меҳнат ресурсларини бошқариш усули ва бошқаларга.
Хозирги шароитда меҳнат бозорида талаб ва таклиф қонуни амал қилади. Чунки, ишчи кучи ҳам бошқа меҳнат ресурслари қатори, товар шаклига эга бўлиб, товар-пул муносабатларига фаол жалб қилинади. Унинг бу хусусияти меҳнат кўрсаткичлари тизимида ўз аксини топади. Улар орасида иш билан бандлик ва ишсизлик кўрсаткичлари муҳим аҳамиятга эга. Яъни, ишбилармонлар ишчи кучидан шундай миқдорларда фойдаланадиларки, бунда меҳнатнинг юқори махсули реал иш ҳақи билан ёки иш ҳақи ҳажмининг пулдаги ифодаси меҳнатнинг юқори махсули қийматига тенг бўлиши керак. Агарда, реал иш ҳақи ҳажми ошса, ишбилармон ишчи кучига бўлган талабни қисқартиради, агар реал иш хақи ҳажми камайса, ишчи кучига бўлган талаб ортади, ишчи кучини таклифи эса ошади (4-чизма).

Бу ерда: L – талаб қилинадиган меҳнатнинг миқдори; W/R – реал иш x^atS^M миқдори;