2. Korxonalar dividend siyosatining o'ziga xos xususiyatlari Korxonalar dividend siyosatining kapital tarkibiga ta’siri

2-rasm. Tijorat banklarining dividend siyosati tamoyillari⁸
Tijorat banklarining dividend siyosatini tashkil etishda shaffoflik, muddatlilik, asoslanganlik, adolat, mantiqiylik, rivojlanish, barqarorlik tamoyillariga asoslanishini alohida ta’kidlab o‘tishimiz lozim (2-rasm).
Xalqaro amaliyotda tijorat banklarining dividend siyosatini o‘rganish mamlakatimizdagi tijorat banklari amaliyotida mavjud muammolarni aniqlashga imkon beradi. Rivojlangan mamlakatlardagi banklarning dividend siyosatini Kanada misolida o‘rganadigan bo‘lsak, 2021-yil may holatiga ko‘ra dividend bo‘yicha daromadlilik o‘rtacha 3.5-4.5% oralig‘ida ekanligini kuzatishimiz mumkin.
Korxonalari da jamiyat ustavida nazarda tutilgan, ammo uning ustav fondining o’n besh foizidan kam bo’lmagan miqdorda zaxira fondi tashkil etiladi. Sof foydaning qolgan qismi dividend to’lovlariga, kapitalizatsiya qilish sharti bilan
jamiyatni rivojlantirishga va tadbirkorlar umumiy yig’ilishi (yagona tadbirkor) qarori asosida boshqa maqsadlarga yo’naltiriladi Korxonalari kapitallashuvning o’sishini tadbirkorlarning jamiyat aksiyalaridan daromad olish bo’yicha mulkiy manfaatlarini qondirishning asosiy usuli deb hisoblaydi. Dividend siyosati korxonalari tomonidan olingan foydaning sarflanadigan va kapitallashtiriladigan qismlari o’rtasidagi mutanosiblikni aksiyalarning bozor qiymatini oshirish maqsadida optimallashtirishga yo’naltiriladi. Dividendlar to’lash bilan bog’liq xarajatlar (shu jumladan soliqlar hisoblash va olish xarajatlari, dividendlar o’tkazish, pochta xarajatlari) boshqaruv organlari qaroriga ko’ra dividend olayotgan tadbirkor zimmasiga yuklanmasligi lozim.
4-jadval
Kanadadagi eng yirik banklarning dividend bo‘yicha daromadlilik ko‘rsatkichlari⁹

4-jadvaldagi banklarning dividend bo’yicha daromadlilik ko’rsatkichlarini tahlil qilsak, eng yuqori ko’rsatkichga ega banklar sifatida Scotia bank va CIBC banklarini alohida ta’kidlab o’tish lozim.
Dividendlarni to’lash muddati tadbirkorlarning umumiy yig’ilishi qarori bilan belgilanadi, biroq tadbirkorlarning umumiy yig’ilishi tomonidan dividendlarni to’lash to’g’risida qaror qabul qilingan kundan e‘tiboran 60 (oltmish) kundan kech bo’lmasligi lozim.
Tadbirkorlar sotayotgan aksiyalarni sotib olishda imtiyozli huquqdan foydalanish tartibi, muddati jamiyat nizomida belgilab qo‘yiladi. Imtiyozli huquqdan foydalanish muddati aksiyalar savdoga qo‘yilgan paytdan boshlab 30 kundan kam va 60 kundan ko‘p bo‘lishi mumkin emas.
Jamiyat o‘zining filiallari va vakolatxonalarini tashkil etishi hamda vakolatxonalar ochishi mumkin. Ular o‘zlarini tashkil etgan jamiyat tomonidan mol-mulk bilan ta’minlanadi va shu jamiyat tasdiqlagan nizomlar asosida ish ko‘radi.
Filial yoki vakolatxonaning rahbari jamiyat tomonidan tayinlanadi va jamiyat bergan ishonchnoma asosida ish ko‘radi. Filial hamda vakolatxona faoliyati uchun javobgarlik ularni tuzgan jamiyat zimmasida bo‘ladi.
Jamiyat nizomida uning filiallari hamda vakolatxonalari to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan bo‘lishi kerak. Jamiyatning filiallari hamda vakolatxonalariga doir ma’lumotlar o‘zgarishi munosabati bilan uning nizomiga kiritilgan o‘zgartirishlar to‘g‘risidagi axborot huquqiy shaxslarni davlat ro‘yxatiga oluvchi organga ma’lumot tarzida taqdim etiladi.
Bundan tashqari korxonai huquqiy shaxs huquqini olgan sho‘’ba va tobe jamiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Sho‘’ba jamiyat o‘zining asosiy jamiyati qarzlari yuzasidan javobgar bo‘lmaydi. Sho‘’ba jamiyatiga bajarilishi shart bo‘lgan ko‘rsatmalarni berishga huquqiy asosiy jamiyat ana shunday ko‘rsatmalarni bajarish uchun sho‘’ba jamiyati tomonidan tuzilgan bitimlar yuzasidan sho‘’ba jamiyati bilan solidar javobgar bo‘ladi. Asosiy jamiyatning sho‘’ba jamiyatga bajarilishi shart bo‘lgan ko‘rsatmalarni berish huquqi sho‘’ba jamiyat bilan tuzilgan shartnomada belgilangan bo‘lsa yoki sho‘’ba jamiyatning nizomida ko‘zda tutilgan taqdirdagina asosiy jamiyat bunday huquqqa ega, deb hisoblanadi. Sho‘’ba jamiyat asosiy jamiyatning aybi bilan nochor bo‘lib qolgan hollarda asosiy jamiyat sho‘’ba jamiyatning qarzlari yuzasidan subsidiar javobgar bo‘ladi. Asosiy jamiyat sho‘’ba jamiyatning muayyan harakatlarini amalga oshirish oqibatlarida nochor bo‘lib qolishini oldindan bilib yuqorida aytilgan o‘z huquqlari va imkoniyatidan sho‘’ba jamiyatining shunday harakatlarini amalga oshirishini ko‘zlab foydalangan hollardagina sho‘’ba jamiyatning nochorligi asosiy jamiyatning aybi bilan yuz bergan deb hisoblanadi.
Agar jamiyatga qarashli ovoz beruvchi aksiyalarning 20%idan ziyodrog‘i boshqa ishtirokchi jamiyatga qarashli bo‘lsa, u jamiyat tobe jamiyat deb tan olinadi. Ishtirok etuvchi va tobe jamiyatlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar qonun hujjatlarida tartibga solinadi.
“Oltin aksiya” – ayrim korxonalarini boshqarishda davlat ishtirokining maxsus huquqi bo’lib, u strategik ahamiyatga ega bo’lgan davlat korxonalari xususiylashtirilayotganda yoki korxonalarining davlat aksiya paketlari xususiy mulk etib realizatsiya qilinayotganda O’zbekiston Respublikasi hukumatining qaroriga asosan joriy qilinadi va mamlakatning iqtisodiy manfaatlari himoya qilinishini ta’minlaydi.
“Oltin aksiya” qiymatga ega emas, boshqa shaxsga berilmaydi hamda garovga qo’yilmaydi, ustav fondi miqdorini belgilashda va dividendlarni hisoblashda inobatga olinmaydi. “Oltin aksiya” ustav fondida davlat ulushi bo’lmagan yoki bu ulush yigirma besh foizdan oshmaydigan korxona joriy etilishi mumkin. Davlatning “oltin aksiya”dan foydalanish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Bundan tashqari, “oltin aksiya” korxonaining kuzatuv kengashi tarkibiga davlat vakilini tayinlash vositasida realizatsiya qilinadi. Davlat vakili tadbirkorlarning umumiy yig’ilishida va kuzatuv kengashi majlislarida Qonunda belgilab qo’yilgan masalalar bo’yicha veto qo’yish huquqi bilan majburiy tartibda ishtirok etadi. Veto qo’yish ushbu qarorlar qabul qilingan kuni yozma shaklda amalga oshiriladi.
Shuningdek, mazkur qo’shimcha va o’zgartishlar asosida amaldagi Qonunning 47-moddasi¹⁰ birinchi qismi “Tadbirkorlar reestri ro’yxatga olingan aksiya egalarining ularga tegishli egasi yozilgan qimmatli qog’ozlarning soni, nominal qiymati va toifalari ko’rsatilgan, har qanday belgilangan sanadagi holatga ko’ra tuzilgan hamda bu aksiya egalari ularga tegishli qimmatli qog’ozlarning soni va toifalari aynan to’g‘riligini aniqlash imkonini beradigan ro’yxati bo’lib, unga o’ziga nisbatan “oltin aksiya”ni joriy etish to’g‘risida qaror qabul qilingan jamiyat tadbirkorlari reestriga davlat vakili ham kiritilishi lozimligi belgilab qo’yildi.
Xulosa.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida aksiyadorlik jamiyatida dividend siyosatiniishlab chiqish korporativ boshqaruvning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.Dividend siyosatining asosiy maqsadi mulkdorlar tomonidan foydaning joriyiste’mol qilinishi va uning kelajakdagi o‘sishi o‘rtasida optimal mutanosibliknio‘rnatishdan iborat. Dividendlar sohasidagi siyosatni aksiyadorlik jamiyatlarining Kuzatuv kengashishakllantiradi. Yuridik va jismoniy shaxslarning aksiyalarni xarid qilishlaridan asosiymaqsad dividend orqali daromadga ega bo‘lish hisoblanadi. Dividendlar jamiyatning soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lagandan so‘ng o‘z tasarrufida qoladigan sof foydasidan va o‘tgan yillarda taqsilanmagan foydasidan to‘lanadi.
Mamlakatimizdagi aksiyador jamiyatlarida davlat davlat ishtiroki yuqori darajada saqlanib qolayotgani shuning uchun foydani taqsimlash mexanizmida aksiyorlarning daromad samaradorligiga ayrim hollarda salbiy ta’sir ko‘rsatganligi bozor mexanizmlari asosida rivojlantirish, investitsiyalar jalb etishiga to‘sqinlik holatlarini yuzaga keltirmoqda.
Hozirgi sharoitda aksariyat yirik aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvni rivojlanib borayotgan bo‘lsada, ularning jamiyat faoliyatidagi ta‘sirchanligi sezilarli emasdir. Korporativ boshqaruvda foydani taqsimlash mexanizmi va dividend siyosatini takomillashtirish orqali kompaniya nufuzi ko‘tarilishiga erishiladi, shunigdek, aksiyadirlik jamiyatning investitsion jozibadorligini oshirishiga muhit yaratadi.
Korxona qiymati ko’plab omillarga bog’liq bo’lgan aksiyalarning bozor bahosida ifodalanadi, xususan kompaniyaning tovar va xizmatlar bozoridagi umumiy moliyaviy holati, to’langan dividendlar miqdori, ularning o’sish sur‘ati va boshqalar. Dividendlar miqdori va tadbirkorlar manfaatlarini bog’lovchi boshqa holatlar ham mavjud. Agar kapital bozorida yanada yuqori daromadga ega bo’lgan investitsiya loyihalarida ishtirok etish imkoniyati mavjud bo’lsa, bu holat uning tadbirkorlari tomonidan dividend uchun ovoz berishlari mumkin. Bu borada tadbirkorlar orasidagi muayyan qarama-qarshiliklar paydo bo’lishi mumkin.
Hozirgi kunda mamlakatimizdagi aksiyadorlik jamiyatlaridagi dividend siyosatini e’tibor bersak, aksiyadorlik jamiyatlarning sof foydasini dividendga yo‘naltirilganlik darajasi ortib borayotganligiga qaramasdan, ayrim aksiyadorlik jamiyatlarida dividendlar bo‘yicha daromadlilik darajasi hali ham pastligicha qolayotganligini kuzatishimiz mumkin. Mazkur holat aksiyadorlik jamiyatlarining mahalliy qimmatli qog‘ozlar bozoridagi faoliyatini korporativ manfaatlarni ustun qo‘ygan holda xalqaro qimmatli qog‘ozlar bozorida yuzaga keladigan tendentsiyalar bilan muvofiqlashtirish zaruratini keltirib chiqaradi. Buning uchun aksiyadorlik jamiyatlarining dividend, emissiya va investitsiya siyosatlarini qimmatli qog‘ozlar bozoridagi rolini oshirishga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan omillarni bartaraf etish va ularning fond bozoridagi rolini shakllantiruvchi muhim shart-sharoitlarni yuzaga keltirish lozim.
Shunday qilib, boy tadbirkorlar soliqdan qochish uchun barcha daromadlarni qayta investitsiyalashni talab qilishlari mumkin; boshqa investorlarning yanada boshqacha bo’lishi mumkin. Dividend siyosati mulk huquqini “yondirish‖ (dilution) muammosi bilan chambarchas bog’liq. Bu yuqori dividendlar to’langan taqdirda yangi tadbirkorlar paydo bo’lishi va moliyaviy manbalarga bo’lgan ehtiyojni ta‘minlash uchun kompaniya qo’shimcha aksiyalarga murojaat qilishi bilan izohlanadi. Bu holatni oldini olish uchun tadbirkorlar dividendlar miqdorini ongli ravishda cheklashlari mumkin. Xalqaro moliya tashkilotlari faoliyatining samaradorligi muayyan darajada a’zo mamlakatlarning hukumati va davlat tashkilotlari bilan bo’ladigan o’zaro munosabatga bog’liq bo'ladi. Shunday ekan, xalqaro moliya tashkilotlarining investitsion faoliyati ko’p hollarda yirik xalqaro loyihalar bo'yicha risklarni boshqarish va sug’urtalashni amalga oshiruvchi davlat tashkilotlari bilan yaqin hamkorlikni talab etadi.