2. Korxonalar dividend siyosatining o'ziga xos xususiyatlari Korxonalar dividend siyosatining kapital tarkibiga ta’siri

Dividendlar bo'yicha ma'lumot, oxirgi e'lon qilingan dividend to'lovi

Qabul qilingan dividend muddati - rekord kundan bir ish kuni. Dividendlar aksiyadorlarga rekord darajadagi rekord davrda to'lanadi. Aksiyalarni dividend muddati tugashidan oldin sotib olish va rekord darajadagi daromadni olish huquqiga ega bo'lishi kerak.
2-jadval

ExxonMobil oddiy aksiyalar ulushlari bo'yicha dividendlar³

"ExxonMobil" ning dividend to'lovlari oxirgi 35 yilda o'rtacha 6,3 foizga o’sdi.
Aksiyadorlar tomonidan jozibador moliyaviy resurslarni samarali joriy etish asosan mavjud dividend siyosatiga bog'liq. Dividеnd siyosatidagi asosiy muammo olingan foydaning aksiyadorlar o’rtasida dividеnd ko’rinishida to’lanadigan qismi va foydaning biznеsni yanada rivojlantirish uchun 68 yo’naltiriladigan qismi o’rtasidagi optimal nisbatni bеlgilash bo’yicha qaror qabul qilishnining murakkabligi bilan izohlanadi.
IPO xorijiy investorlarni aktsionerlik jamiyatlariga jalb etishning eng ilg'or usullaridan biri bo'lib, bu xalqaro amaliyotni O’zbekistonga joriy etish muhimdir. Bu amaliyot aksiyadorlik jamiyatlariga to’g’ridan-to’g’ri xorijiy invеstitsiyalar jalb qilishda o’ziga xos afzalliklarga hamda jahon bozoridagi raqobat muhitiga moslashishda ahamiyatli jihatlarga ega.
2. Korxonalar dividend siyosatining o'ziga xos xususiyatlari
Dividendlar kompaniyaning sof foydasining bir qismi bo’lib, tadbirkorlar o’rtasida ularga tegishli aksiyalar soni va turiga muvofiq taqsimlanadi. Dividendlar tadbirkorlarning mavjud aksiyalar bo’yicha oladigan daromadlarining bir qismidir. Tadbirkor tomonidan soliq solishdan keyin qolgan foydani (shu jumladan imtiyozli aksiyalar bo’yicha foiz shaklida) tadbirkorga tegishli aksiyalarga taqsimlashda tashkilotdan olingan har qanday daromad dividend deb e‘tirof etiladi. O’zbekiston Respublikasining "Korxonalari va tadbirkorlar huquqlarini himoya qilish to’g’risida" gi qonuniga muvofiq dividend jamiyat sof foydasining tadbirkorlar o’rtasida taqsimlanadigan qismidir. Dividend siyosati kompaniyaning tadbirkorlarga dividendlar to’lashi kerak bo’lgan foydani qo’llash sohasidagi siyosati bo’lib, u daromadni to’liq to’lash yoki undan keyinchalik daromad olish maqsadida daromadni qayta investitsiyalash bilan bog’liq bo’lgan harakatlari majmuidir. O’zbekiston Respublikasida korxonaining dividend siyosatiga muvofiq, dividendlarni to’lashni va ularning manbasini belgilovchi tartib mamlakat qonunchiligi bilan tartibga solinadi. Dividendlarni to’lash manbai bo’lib o’tgan davr uchun korxonaining sof foydasi bo’lib hisoblanadi. Agar kompaniyadar sof (taqsimlanmagan) foyda bo’lmasa, imtiyozli aksiyalar bo’yicha dividendlar o’tgan yillardagi taqsimlanmagan foydadan ushbu maqsad uchun maxsus yaratilgan zaxira mablag’laridan to’lanadi. O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq dividend aksiyaning nominal qiymatiga nisbatan foizda yoki har bir aksiya uchun so’mda belgilanadi. Dividendlarni to’lash quyidagi shaklda amalga oshirilishi mumkin:
1. Dividendlar to’lashning pul shakli – masalan, kassadan naqd pul, plastik karochka, to’lov topshirig’i, pochta orqali to’lash. Bu holda dividendlar miqdorini aniqlash uchun turli xil variantlar qo’llaniladi.
2. Boshqa (mol-mulk) shaklda, agar u kompaniyaning Ustavida nazarda tutilgan bo’lsa, xususan korxonalari aksiyalar obligatsiyalar, tovarlar ko’rinishida beriladi.Dividendlarning darajasi, dinamikasi va to’lov barqarorligi kompaniyaning iqtisodiy salohiyati moliyaviy imkoniyatlari, investitsiya jozibadorligini boshqarish muhim omillaridan biri hisoblanadi. Dividend siyosati kapital tuzilmani boshqarish kabi, kompaniyaning kapital bozoridagi mavqeigaxususan, uning aksiyalari narx dinamikasiga sezilarli ta‘sir ko’rsatadi. Dividendlar tadbirkorlarning pul daromadlarini ifodalaydi va ma‘lum darajada ularga o’z mablag’larini investitsiya qilgan shaxslar uchun korxonaining muvaffaqiyatli ishlayotganligini ko’rsatib beradi.
3. Dividendlar muayyan davr uchun bilan hisoblab chiqiladi va odatda, korxonai tomonidan erishilgan foydaga bog’liq. Shu nuqtai nazardan, hisobot davridagi daromadni taqsimlashning soddalashtirilgan sxemasi quyidagicha ifodalanishi mumkin: daromadning bir qismi dividendlar shaklida to’lanadi, qolgan qismi kompaniya aktivlariga qayta investitsiyalanadi. Dividend siyosatining bir necha yondashuvlari mavjud. Ularni quyidagicha ifodalash mumkin:
1. Konservativ yondashuv. Ushbu yondashuv dividend to’lovlarining qoldiq siyosati dividend to’lovlarining barqaror miqdori siyosatini o’z ichiga oladi.
2. O’rtacha (mo’tadil) yondashuv. Ushbu yondashuv ayrim davrlarda qo’shimcha dividendlarning minimal barqaror miqdori siyosatini o’z ichiga oladi.
3. Agressiv yondashuv. Ushbu yondashuv dividendlarning barqaror darajasi va dividendlar miqdorini doimiy oshirish siyosatini o’z ichiga oladi.
Dividend siyosati direktorlar kengashi tomonidan tuziladi. Kompaniyaning maqsadlariga va joriy (prognoz) vaziyatga qarab, kompaniyaning daromadlari qayta investitsiyalanishi, taqsimlanmagan foyda uchun hisobdan chiqarilishi yoki dividendlar shaklida to’lanishi mumkin.
Kompaniyaning dividend siyosati uning moliyalashtirish sohasidagi boshqaruv qarorlarining ajralmas qismidir. Dividend siyosatining eng muhim jihati dividend to’lovlari va kompaniyaning rivojlanishi uchun zarur qoladigan qismi o’rtasida foydani taqsimlashning optimal nisbatlarini topishdir. Boshqa tomondan esa dividend siyosati dividendlarni to’lashga ketadigan foyda ulushi bo’yicha qarorlar to’plamini anglatadi.
Dividend siyosatining maqsadi iste‘mol qilinadigan va kapitallashtirilayotgan foyda qismlari o’rtasidagi maqbul nisbatni belgilashdan iborat bo’lib, bu kelgusida:
-korxonaining strategik rivojlanishini ta‘minlash;
-kompaniya bozor qiymatini maksimal darajada oshirish
-aksiyalarning bozor qiymatini oshirishga
qaratilgan aniq chora-tadbirlarni aniqlash imkonini beradi.
Boshqacha qilib aytganda, dividend siyosatining asosiy maqsadi sof foydani dividendlar to’lash va qayta investitsiyalash uchun taqsimlashdir bu esa ushbu kompaniyaning qiymatini maksimal darajada oshirish imkonini beradi. Shu bilan birga, sof foyda kapitallashuvi uning ishlab chiqarishni rivojlantirish, investitsiyalardan sof pul oqimini qayta investitsiyalash yangi aksiyalar shaklida dividend to’lovlarini amalga oshirish, (tijorat banklarida) depozit omonatining o’sishiga depozit foiz miqdorini yo’naltirish imkonini beradi.
.Dividend siyosatini oqilona yuritilishi orqali quyidagilarga erishiladi:
- Aksiyalarni joylash-tirish orqali kapital jalb qilishning qarz kapitali jalb qilishga nisbatan arzonligi sharoitida invеstitsi-on jozibadorlikni ta'minlashga xizmat qiladi;
- Aholi qo’lidagi bo’sh pul mablag’larini jalb qilish va o’z navbatida aholining aksiyalar orqali daromadlarini oshirib borishi natijasida o’rta mulkdorlar sinfi shakllanishiga olib kеladi.
- Aksiyadorlik jamiyatining boshqa kompaniyalar tomonidan qo’shib olinishidan himoya vazifasini o’taydi.
- IPO o’tkazish orqali xorijiy kapital jalb qilish uchun asos vazifasini bajaradi.
Aksiyadorlik jamiyatlari to’g’risidagi ma’lumotlarini investorlarga to’laqonli va o’z vaqtida yetkazilishi ularning investitsion jozibadorligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Aksiyalar va ular bo’yicha to’lanadigan dividendlar to’g’risida keng investorlar tomonidan yetarli ma’lumotlarni olishlari uchun moliyaviy hisobotlarning xalqaro andozalari ilovalariga muvofiq bitta aksiyaga to’g’ri keladigan daromadlilik hisobotini amaldagi moliyaviy hisobotlarga ilova shaklida kiritish maqsadga muvofiqdir.
Aksiyalar muomalasini samarali tashkil etish nuqtai nazaridan jahon amaliyotida kеng qo’llaniladigan aksiyalar turlarini mamlakatimizda ham joriy etish lozim. Xususan, imtiyozli aksiyalar bo’yicha kumulyativ amaliyotni joriy etish, qatiy bеlgilangan dividеnddan ovoz bеrish huquqini olish orqali voz kеchish amaliyotini yo’lga qo’yish maqsadga muvofiq.
Amalda dividend siyosatini shakllantirishning quyidagi asosiy usullari ajratiladi:
· konservativ;
· murosaga kelish yoki mo''tadil;
· tajovuzkor.
Ushbu usullarning har biri sizga o'z turdagi dividend siyosatini ishlab chiqish imkonini beradi.
Dividend siyosatining turlari:
Dividend siyosatini shakllantirishga yondashuvni aniqlash. Dividend siyosatining qo'llaniladigan turlarining variantlari Konservativ yondashuv1. Qoldiq dividend siyosati 2 .Barqaror dividend siyosati Mo''tadil (murosa) yondashuv3 .Muayyan davrlarda mukofotli minimal barqaror dividend siyosatiAgressiv yondashuv4 .Barqaror dividendlar to'lash stavkasi siyosati 5 .Dividendlar miqdorini doimiy oshirish siyosati.
Qoldiq dividend siyosati to'lovlar dividendlarni to'lash fondi kompaniyaning investitsiya imkoniyatlarini to'liq ro'yobga chiqarishni ta'minlagan holda o'z moliyaviy resurslarini shakllantirishga bo'lgan ehtiyoj foyda hisobidan qondirilgandan keyin shakllantirilishini nazarda tutadi.
Amalga oshirilayotgan loyihalar bo'yicha ichki daromadlilik darajasi kapitalning o'rtacha o'rtacha qiymatidan yoki moliyaviy rentabellik darajasidan yuqori bo'lsa, ushbu siyosatni amalga oshirish eng maqbuldir.
Bunday holda, foydadan foydalanish kapital o'sishining yuqori sur'atlarini, tashkilotning yanada rivojlanishini va moliyaviy barqarorligining o'sishini ta'minlaydi. Biroq, dividendlarni to'lashning potentsial past darajasi aktsiyalarning bozor narxlari darajasining shakllanishiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Barqaror dividend siyosati ularning o'zgarmagan miqdorini uzoq vaqt davomida to'lashni o'z ichiga oladi (bilan yuqori sur'at inflyatsiya, dividendlar to'lovlari miqdori inflyatsiya indeksiga moslashtiriladi).
Bunday siyosatning afzalligi uning ishonchliligi va aktsiyadorlarning joriy daromadlari hajmining o'zgarmasligi bo'lib, bu aktsiyalarning bozorda barqaror kotirovkasiga olib keladi. Ushbu siyosatning kamchiliklari tashkilotning moliyaviy ko'rsatkichlari bilan zaif aloqadir.
Muayyan davrlarda mukofotli dividendlarning minimal barqaror miqdori siyosati: tashkilotning moliyaviy ko'rsatkichlari bilan yuqori bog'liqlik bilan belgilangan minimal miqdorda barqaror kafolatlangan dividend to'lovlarini ta'minlaydigan afzallik. Bu munosabatlar qulay iqtisodiy sharoitlar davrida, investitsion faollik darajasini pasaytirmasdan, dividendlar miqdorini oshirish imkonini beradi.
Ushbu siyosatning asosiy kamchiligi shundaki, minimal dividendlarni to'lash davom etganda, tashkilot aktsiyalarining investitsion jozibadorligi pasayadi va shunga mos ravishda ularning bozor qiymati pasayadi.
Barqaror dividendlar stavkasi siyosati to'lovlar sof foyda miqdoriga nisbatan bunday to'lovlarning Uzoq muddatli stavkasini belgilashni nazarda tutadi. Ushbu siyosatning afzalligi uning rivojlanishining soddaligi va olingan foyda hajmi bilan yaqin aloqadadir.
Asosiy kamchilik - ishlab chiqarilgan foyda miqdorining beqarorligi bilan belgilanadigan aktsiyaga to'lanadigan dividendlar miqdorining beqarorligi. Bu ma'lum davrlarda aktsiyalarning bozor qiymatining o'zgarishiga olib keladi va tashkilotning bozor qiymatini maksimal darajada oshirishga to'sqinlik qiladi.
Dividendlar miqdorini doimiy oshirish siyosati har bir aksiya bo‘yicha dividendlar to‘lash darajasini barqaror oshirishni ta’minlaydi. Dividendlarning o'sishi, qoida tariqasida, oldingi davrda ularning hajmiga nisbatan o'sishning qat'iy belgilangan foizida sodir bo'ladi.
Bunday siyosatning afzalligi kompaniya aktsiyalarining yuqori bozor qiymatini ta'minlash va potentsial investorlar orasida uning ijobiy imidjini shakllantirishdir. Kamchilik - bu siyosatni amalga oshirishda moslashuvchanlikning yo'qligi va moliyaviy taranglikning doimiy ravishda oshib borishi.
Kompaniyaning dividend siyosatini shakllantirish amaliyoti bir necha bosqichlardan iborat:
Birinchi bosqich - dividend siyosatini shakllantirishni belgilovchi asosiy omillarni baholash. Bunday holda, barcha omillar odatda to'rt guruhga bo'linadi.
Tashkilotning investitsiya imkoniyatlarini tavsiflovchi omillar:
· kompaniyaning hayot aylanish bosqichi;
· firmaning investitsiya dasturlarini kengaytirish zarurati;
· yuqori samarali investitsiya loyihalarini amalga oshirishga tayyorlik darajasi.
Muqobil manbalardan moliyaviy resurslarni yaratish imkoniyatini tavsiflovchi omillar:
· o'z mablag'lari zahiralarining etarliligi, o'tgan yillar taqsimlanmagan foyda summasi;
· qo'shimcha sotib olish qiymati
· ustav kapitali;
· qo'shimcha ssuda kapitalini jalb qilish xarajatlari;
· moliya bozorida kreditlarning mavjudligi;
Ob'ektiv cheklovlar bilan bog'liq omillar:
· dividendlarni soliqqa tortish darajasi;
· tashkilotlarning mol-mulkiga soliq solish darajasi;
· moliyaviy leverajning erishilgan samarasi;
· olingan foydaning haqiqiy miqdori va kapitalning rentabellik darajasi.
Boshqa omillar:
· kompaniya ishtirokchisi bo'lgan tovar bozorining bozor aylanishi;
· raqobatdosh kompaniyalar tomonidan dividendlar to'lash darajasi;
· ilgari olingan kreditlar bo'yicha to'lovlarning dolzarbligi;
· firma boshqaruvi ustidan nazoratni yo'qotish ehtimoli;
Ikkinchi bosqich - firma strategiyasiga mos keladigan siyosat turini tanlash;
Uchinchi bosqich - kompaniya strategiyasiga mos keladigan foydani taqsimlash mexanizmini aniqlash.
Tashkilotning dividend siyosati barcha manfaatlar doirasini hisobga oladi: aktsiyalarni chiqarish orqali investitsiyalar uchun qo'shimcha resurslarni olish, ularning egalari uchun etarli dividendlarni ta'minlash, foyda-investitsiya-dividend nisbatini optimallashtirish, real sharoitlarni hisobga olgan holda. tashkilotning rivojlanishi.
Dividend siyosati butun firma manfaatlari va aktsiyadorlar manfaatlarini o'zaro bog'laydi. Ushbu manfaatlarning samarali uyg'unligi kompaniya moliyaviy strategiyasining muhim vazifalaridan biridir.