2. ivасрнинг 70-йилларида Хионийлар давлатининг ташкил топиши

19. Қорахонийлар сулоласининг ҳокимиятга келиши. Қорахонийларнинг Моварауннаҳрга ҳужумлари. Таъкидлаш жоизки, қорахонийлар давлати тарихшунослиги у қадар бой эмас. Тарихчи олимлар қорахонийлар давлати тарихи ҳали тўлиқ ўрганилмаганлигини таъкидлашган. Юсуф Хос Ҳожибнинг ―Қутадғу билиг‖, Маҳмуд Ўшийнинг ―Фатовои қозихон‖, Ибн ал-Асирнинг ―Ал-комил фит-тарих‖ асарида қорахонийлар тарихи хусусида тегишли маълумотлар
мавжуд. ХХ аср тарихшунослигида О.Пицак, В.Кочнев, Е.А.Давидович
нумизматик материаллар асосида мазкур давр тарихига оид тадқиқотларни
амалга оширганлар. Қирғизистонлик олим О.Караев илк бора қорахонийлар
даври тарихига бағишланган монография яратган. Ўзбек тарихшунослигида
А.Зиѐ тадқиқот иши алоҳида аҳамиятга эга. Б.Маҳмудовнинг номзодлик
диссертациясида Қорахонийлар давлат бошқаруви таҳлил этилган.
X асрнинг иккинчи ярмига келиб ички зиддиятларнинг кучайиши ва
кескинлашуви натижасида Сомонийлар давлати кучсизлана бошлайди.
Сомонийларга тобе бўлган вилоятларда, айниқса, Хуросонда улар
ҳокимиятига қарши кўтарилган исѐнлар, тожу-тахт учун узлуксиз олиб
борилган курашлар Сомонийлар давлати инқирозини яқинлаштирган эди.
Бундай вазиятдан Еттисув ва Қашғарда яшовчи туркий қабилалар унумли
фойдаландилар. Чунки, X асрнинг иккинчи ярмига келиб бу ҳудудлардаги
туркий қабилалар – қарлуқлар, чиғиллар, яғмолар ва бошқалар ўзларининг
кучли давлатларини тузишга муваффақ бўлган эдилар.
Қорахонийлар чиғиллар ѐки қарлуқлар қавмига мансублиги ҳақидаги
нуқтаи-назар ўрта асрлар даври тарихининг кўпчилик тадқиқотчилари
томонидан эътироф этилади.
Қорахонийлардан биринчи бўлиб исломни қабул қилган ва мусулмонча
Абдулкарим деган ном олган ҳукмдор Хорун Буғрахон ҳисобланади. Айрим
ѐзма манбаларда у Буғрахон ат-Туркий деб номланади. Мисол учун, Ибн ал-Асир ўзининг «Китоб ал-комил фит-тарих» асарида маълумот беришича,
Қашғар, Баласоғундан то Чан (Хитой) чегарасигача бўлган ерлар Буғрахон
ат-Туркий ҳукмронлиги остида бўлганБутун Тянь-Шань ва Еттисувни эгаллаб бўлгандан сўнг, қорахонийлар
Сомонийлар давлати таркибида бўлган Мовароуннаҳрга ҳам ҳарбий
юришлар уюштира бошлайдилар ва тез орада Фарғона ва Исфижоб (Сайрам)
ни босиб олишга эришадилар. 990-992 йилларда қорахоний Ҳорун (Ҳасан)
Буғрахон Сомонийларга тегишли бўлган Ўрта Осиѐдаги мулкларнинг
каттагина қисмини босиб олди. 992-993 йилларда Ҳасан Буғрахон Самарқанд
ва Бухорони ҳам эгаллайди. Манбаларнинг маълумот беришича, Сомонийлар
давлатида катта таъсирга эга бўлган турк лашкарбошиси, Хуросон ҳокими
Абу Али Симжурий ва яна бир лашкарбоши Балх ҳокими Фойиқ очиқдан-очиқ Қорахонийларга ѐн босадилар. Яъни, Симжурий Ҳасан Буғрахон билан
музокаралар олиб борган бўлса, Фойиқ Работи Малик яқинидаги Буғрахонга
қарши жангда, ҳар томонлама устунликка эга бўлишига қарамай таслим
бўлади. Ҳасан Буғрахон Самарқанд ва Бухорони эгаллагач, касаллиги
туфайли урушни давом эттиролмасдан Қашғарга қайтишда, йўлда
Қўчқорбоши деган жойда 993 йилда вафот этади