2. Iqlim oʻzgarishining tabiiy va antropogen sabablari Yerning global iqlimi, mikroiqlim, mahalliy iqlim haqida ma’lumot

Vulqonlarning otilishi. Vulqonlarning otilishi natijasida atmosferaga sezilarli hajmda muallaq zarrachalar-aerozollar chiqadi, ular troposfera va stratosfera shamollari orqali atrofga yoyiladi va quyosh radiatsiyasini bir qismini toʻsib qoʻyadi. Bu holat uzoqqa choʻzilmaydi, chunki zarrachalar tezda choʻkadi. Eramizdan avvalgi 1600-yilda Oʻrta Yer dengizidagi yirik vulqonning otilishiga, balki Minoy imperiyasi qulashiga va daraxtlarning yillik oʻsishiga qaraganda atmosferani sezilarli darajada sovushiga olib keldi. 1815-yilda Indoneziyadagi Tambor vulqonining otilishi oʻrtacha global darajaning 3oC darajaga pasayishiga olib keldi.
Soʻnggi yillarda Yevropada va Shimoliy Amerikada yoz deyarli boʻlmadi, keyinchalik bu hol toʻgʻrilanib, iziga tushib ketdi. 1991-yilda Filippinda balandligi 35 km boʻlgan oʻzidan cheksiz kul qoldirgan Penatubo vulqoni otilishi natijasida, quyosh radiatsiyasining oʻrtacha darajasi 2,5 Vt/m kamaydi, bu esa global sovushi 0,5-0,7oC darajaga pasayishiga sabab boʻldi. Lekin shunga qaramasdan, XX asrning oxirgi oʻn yiligida eng iliq havo hukm surdi. Vulqonlar otilishi va uning atrofga qancha kul sochishi muhim emas, balki bu holatning qancha balandlikka otilishi va radiatsiya samarasini ifodalashi muhimdir.
Quyosh sikli va Yerning orbitasi. Sezilarsiz darajada boʻlsa ham Quyosh radiatsiyasi intensivligi oʻzgarmoqda. Quyoshdan nurlanishning intensivligi toʻgʻridan-toʻgʻri oʻlchovi keyingi 25 yilda amalga oshirilmoqda, lekin qoʻshimcha parametrlar mavjud boʻlib, xususan, quyosh dogʻlari faolligi, quyosh radiatsiyasi intensivligini baholash uchun foydalaniladi.
Yer-Quyosh tizimining eng katta sayyorasi va quyoshdan uchinchi uzoqlikda joylashgan. Yer Quyosh atrofida eliptik, aylanaga yaqin orbita boʻyicha oʻrtacha 30 km/s tezlik va oʻrtacha 365,24 quyoshli sutka (tropik yil) davrida aylanadi. Yer oʻz oʻqi atrofida 23 soatu 56 daqiqa (yulduzli sutkalar) aylanadi. Quyosh oqimi oʻzgarishidan tashqari, tebranishni boshidan kechirayotgan Yer elliptik orbita joylashgan oʻrniga qarab turlicha energiya miqdorini oladi.
Keyingi million yillar mobaynida muz va muzliklararo davrlar bizning sayyoramiz orbitasi oʻrniga qarab almashinadi. Orbitaning nisbatan tebranishlari keyingi 10 ming yillarda kam kuzatilgan, va iqlim birmuncha barqarorlashdi. Orbitaning har qanday tebranishlari-yetarlicha inersion koʻrinish boʻlib, u iqlimga antropogen ta’siri anchayin qisqa vaqt masshtabiga ega boʻlib, vaqtning mingyillik masshtabida prinsipial jihatdan muhimdir.