2 Халқаро илмий-амалий конференция материаллари. Педагогик инновациялар, касб-ҳунар таълими бошқарув ҳамда педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларни малакасини ошириш институти, 2020 йил, 424 бет

МЕҲНАТ БОЗОРИ ЭҲТИЁЖЛАРИ АСОСИДА КАДРЛАРНИ ТАЙЁРЛАШДА 
ҲАЛҚАРО ТАЖРИБАЛАР 
А.Р.Ходжабаев - ПИКҲТБРКПХМО ва УҚТ институти профессори, Д.Р.Рахматуллаева - 
ПИКҲТБРКПХМО ва УҚТИ доценти, PhD. 
 
Ушбу мақолада ўрта маълумотли мутахассисларнинг ҳалқаро тажрибалар асосида эгаллаши 
лозим бўлган компетенциялари ҳақида ёритилган. 
В этой статье обсуждаются компетенции, которые специалисты среднего образования 
должны приобретать на основе международного опыта. 
This article discusses the competencies that secondary education professionals should acquire based 
on international experience. 
Таянч сўзлар:
меҳнат бозори, компетенция, ўрта бўғин, мутахассис, Soft Skills. 
Мамлакатимизда таълим соҳасига қаратилаётган юксак эътибор ёшларимизнинг ҳар томонлама 
билимли бўлиб камол топишларида муҳим аҳамият касб этади. Бугунги кунда ёшларимизнинг пухта 
билим олишлари, маълум бир соҳани тўла эгаллашлари ҳамда жамиятда ўз муносиб ўринларига эга 
бўлишлари учун барча зарур шарт-шароитлар яратилган.
Ҳозирги кунда ислоҳотлар натижасида ишлаб чиқаришнинг ривожланиши ва саноатда 
“Индустриа 4.0” стратегиясининг таълим тизимига жорий этиш, жамиятнинг рақамли иқтисодиётга 
ўтиши ва таълим тизимини рақамлаштириш, келажак таълим муассасалари ва таълимда инновацион 
муҳитни яратиш”, Worldskills International ҳаракатга Ўзбекистоннинг қўшилиши ўрта касбий 
маълумотга эга бўлган мутахассисларга эҳтиёжнинг ортиб бориши билан белгиланмоқда.
Шу боисдан ўрта бўғин мутахассисларини меҳнат бозорининг замонавий талабларига мувофиқ 
малакали ва сифатли кадрлар тайёрлаш, ҳалқаро стандартларга жавоб берадиган, касбий таълим 
миллий стандартлари талабларини халқаро таълим стандартлари таснифлагичига,халқаро малака 
талабларига мувофиқлаштириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат 
Мирзиёевнинг 2019 йил 6 сентябрдаги “Профессионал таълим тизимини янада такомиллаштиришга 
доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПФ қабул қилиниб, унда профессионал таълим 
тизимини илғор хорижий тажрибалар асосида такомиллаштириш, бошланғич, ўрта ва ўрта махсус 
профессионал таълим босқичларини жорий қилиш орқали меҳнат бозори учун малакали ва 
рақобатбардош кадрлар тайёрлаш ҳамда мазкур жараёнга иш берувчиларни кенг жалб қилиш бўйича 
қатор вазифалар белгиланди[1]. 
Рақамли иқтисодиётни тез суръатларда ўсиб бориши билан кадрларнинг доимий ўз устида 
ишлаб боришга зарурияти ҳамда нафақат тор доирадаги мутахассисликка йўналтирилган 
компетенциялар мажмуасига эга кадрлар, балки кенг кўламли универсал компетенцияларга эга 
мутахассисларга эҳтиёжнинг мавжудлигидадир. Универсал компетенциялар ҳозирда “soft skills”, 
яъни ҳаётий ва мослашувчанлик компетенцияларга эга бўлишлилик билан изоҳланади. Ҳаётий ва 
мослашувчанлик компетенцияларини муҳим ва таянч билим, компетенциялар сифатида кўриб 
чиқиладиган бўлса, улар инсон учун ўзи танлаган касбий фаолиятида муваффақиятли ишлаб 
кетишига имкон беришини яққол кўриш мумкин. 
Soft Skills 
– инглиз тилидан олинган бўлиб, у “юмшоқ” ёки мослашувчан компетенциялар маъносини 
англатади. Ушбу тушунчалар касбий билимлардан кўра, ҳаётий билимлар билан ифодаланилади. Бу 

---

347 
тушунча замирида эса номутахассис фаолият шакли билан боғлиқ компетенциялар мажмуи билан 
бирга касбга оид сифатлар ҳам тушунилади. 
“Soft Skills” компетенцияси кўпроқ шахснинг киришимлилиги, вазминлиги, креативлиги, 
вазиятга кўра мослаша олиши, кескин вазиятларда ўзини йўқотиб қўймаслик ва адекват равишда 
ҳаракатларини бошқара олишида намоён бўлишидир. 
“Soft skills”ниҳорижий олимлар тўрт етакчи йўналишларга ажратган ҳолда таҳлил қилиб 
ўрганганлар [2]: 
1.
Коммуникативликнинг 
таянч 
компетенциялари. 
Улар 
ўзаро 
муносабатларни 
ривожланишига имкон беради, тинглай олиш, суҳбатни олиб бориш қобилиятини шакллантиради, 
муносабатларни қуриш ва уларни таъминлаб туриш, музокаралар олиб бориш, кескин 
вазиятларда адекват ҳолда ҳаракат қилишга ёрдам беради. 
2.
Self-менеджмент (ўзини ўзи назорат қилиши) компетенциялари. Улар инсонни ўз хатти-
ҳаракатлари, ҳолати устидан назорат қила олишига, рационал равишда вақтдан фойдаланиш, 
қатъиятли бўлиш, иштиёқ билан ишга ёндошишга ёрдам беради. 
3.
Маҳсулдор тафаккурлаш. Фикрларини бошқариш, тўғри мослаша олиш, йўналтира 
олишга эга бўлишлик биланифодаланади. 
4.
Бошқарув компетенциялари. Раҳбарлик лавозимини қайсидир маълум босқичда қабул 
қилувчи ҳар бир инсонга зарурдир. 
“Мослашувчан” компетенциялар инсонда юқори адаптив салоҳият, яъни ҳаётининг барча 
соҳаларига киришиб кета олишини ва у ерда ўзини бандлигини ҳамда муваффақиятини таъминлаб 
беради. Чунки, инсоннинг келажакдаги муваффақияти унинг ижтимоийлашини янги даражага 
ўтиши ва мослашувчанлик имкониятларини шаклланиши билан боғлиқ бўлади. Улар инсоннинг 
ҳаёт кечириш сифати ва ундан қониққанлик ҳолатига ижобий таъсир кўрсатади. “Мослашувчан” 
компетенциялар узлуксиз таълим натижасида касбий фаолиятда намоён бўлиш даражаси қуйидаги 
таркибий тузилмада яққол акс этади:
1. Ижтимоий-коммуникатив компетенциялар: жамоада ишлай олиши, малакаси, бевосита 
вазифаларни амалга ошириш қобилияти, оғзаки ва ёзма мулоқотни йўлга қўя олиши, оммавий нутқ 
сўзлай олиши, новербал хаттиҳаракатлар имкониятларидан фойдалана олиши, аҳлоқийлиги ва 
этикет қоидаларига риоя қила олиши, ҳамкорлари билан ишончли муносабатларни ўрната олиши ва 
давом эттира олиши, маданиятлараро ҳамда шахслараро мулоқотларда бемалол иштирок эта олиши.
2. Ташкилий компетенциялар: жамоани шакллантира олиши, шахсий фаолиятини 
режалаштириши, устунлик жиҳатларни танлай олиш, амалга оширса бўладиган вазифаларни қўя 
олиш, режани амалга оширишдаги давомий ҳаражатларни аниқлай олиши.
3. Функционал компетенциялар: шахсий ва касбий вазифаларни ҳал қилишга қаратилган 
масалаларда глобал тармоқлардан фойдаланиш, ахборотни қидириш, баҳолаш, қайта ишлаш, сақлаш 
ва қўллай олиши.
4. Ижтимоий-эмоционал компетенциялар: масъулиятни ўзига ола билиши, лидерлик 
қобилиятлари ва ташаббускорликни намоён этиши, ўз ҳиссиётларини назорат қила олиши ва 
мулоқотдаги ҳамкорини эмоционал ҳолатини фаҳмлай олиши ҳамда у билан муносабатни амалга 
оширишнинг адекват услубларини танлай олишидир.
Демак, 
XXI 
асрда 
яшаётган 
замонавий 
мутахассисларни 
компетенциялари 
трансформациялашиб бораётган жамият ва давлат иқтисодиёти талабларига жавоб бериши лозим. 
Айнан ушбу компетенциялар билан инсонлар мураккаб бўлган ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий 
соҳаларда юзага келадиган эҳтиёжларни тезда қондира олувчи мослашувчан ҳамжамиятлар вужудга 
келади.