2. Buyuk ipak yo’li. Ilk o’rta asrlar davrida o’zbek davlatchiligi

Kushon podsholigi – o’zbek davlatchiligi tizimidagi qadimgi davlat (milodiy I-III asrlar). Milodiy I asrning 1-yarmi yoxud o’rtalarida yuechjilar tasarrufidagi Kushon mulkining yuksalishi natijasida vujudga kelgan. Massagetlar (Xitoy yilnomalarida-yuechji) mil. avv. 140 yil Sirdaryo ortidan Baqtriyaga kelib, saklarni yenggan va Yunon-Baqtriya podsholigi o’rnida bir asr davomida 5 qabilaga bo’linib (Kushon, Xyumi, SHuanmi, Xise, Dumi) yashagan. Bulardan Kushon (Xitoy yilnomalarida Guyshuan) qabilasi jabg’usi Kujula Kadfiz (Kadfiz I-15-45/51) mil. I asrda qolgan 4 qabilani bo’ysundirib, o’zini hukmdor deb e’lon qilgan⁷.

«Kushon» atamasi yo sulola yoki qabilaga tegishli bo’lib, u ilk bor mil. avv. I asr oxiri - mil. I asr boshida hukmronlik qilgan podshoh «Geray» - Sanab zarb qildirgan tangalarda qo’llangan. Mil. avv. I asrda Kosonsoy-Kushonlar saltanatining poytaxti bo’lgan. Kushonlarning dastlabki mulklari hududiga Shimoliy Baqtriya (Tojikiston hamda O’zbekistonning janubi, Turkmanistonning janubiy-sharqidagi yerlar) kirgan. Dastlab jabg’u, keyinchalik podsho unvoni bilan davlatni idora qilgan Kadfiz I Kushon davlatiga asos solgan bo’lib, uning davrida kushonlar hozirgi Afg’oniston bilan Pokistonning ko’pchilik qismini bosib olgan.

Kujula Kadfizning o’g’li Vima Kadfiz (30 yil podsholik qilgan), xususan, Kanishka I (23 yil podsho bo’lgan) va uning o’g’li Vasishka (4 yil podsholik davrini surgan) davrida Kushonlar davlati har tomonlama kuchayib dunyoning eng qudratli davlatlaridan biriga aylangan. Buni milodning III asriga oid budda matnidagi «dunyo uch qismga (Xitoy, Rim va Kushon) bo’lingan» degan jumlalar ham isbotlaydi. Kushon davlati O’rta Osiyoning kattagina hududlari, Shimoliy Hindiston, Qashqar, Afg’oniston va Sharqiy Turkiston yerlarini o’z tarkibiga qamrab olgan edi. Kanishka podsholigi davrida mamlakatning iqtisodiy-siyosiy va harbiy qudrati har tomonlama rivoj topdi. Mamlakatda oltin, kumush va mis tangalar zarb kilindi. Bu davrda ayniqsa Termiz, Samarqand, Naqshab, Buxoro, Choch, Dalvarzin, Peshovor va boshqa shaharlar rivojlandi. Xitoy, Rim va boshqa mamlakatlar bilan savdo aloqalari kengaydi. Bu borada «Ipak yo’li»ning o’rni va ahamiyati oshdi. Xitoy savdo-sotiqda o’zining xom ipak va ipak matolari, oltin va terilari bilan mashhur bo’lsa, O’rta Osiyolik savdogarlar noyob va nafis shishalari, qimmatbaho toshlari, zeb-ziynat buyumlari bilan dong taratgan edilar.

Kushon saltanatida siyosiy hokimiyat ruhoniylar qo’lida bo’lgan davlat bo’lib, unda podsho dunyoviy rahbar bo’lish bilan birga bosh kohin ham edi. Davlat satrapliklarga bo’lingan bo’lib, ularning satraplari ayrim erkinliklarga ega edi. Kushon podsholigi quldorlik davlati bo’lsa-da, unda qishloq jamoasi muhim o’rin tutgan. Kushon podsholari mamlakatda keng ko’lamda dinlararo murosasozlik siyosatini yurgizgan: aholi, asosan, buddizmning mahayana mazhabiga e’tiqod qilgan, shuningdek, mamlakatda zardushtiylik, otashparastlik, hinduizm kabi ko’plab boshqa dinlar ham bo’lgan. Hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo keng taraqqiy etgan. Pul tizimida ko’proq oltin va mis tangalar qo’llanilgan. Dehqonchilik, xususan, sug’orma dehqonchilik rivojlangan, qishloq xo’jaligi ekinlarining ko’pchilik turi ekilgan. Kushon davlati Kanishka I (78-123) podsholigi davrida o’z yozuviga ega bo’lgan. 22 harfdan iborat bo’lgan bu yozuv Kushon (Baqtriya) yozuvi deb atalgan. Bu yozuvlar Kushon davlati zarb etgan tangalarda aks etgan.

Kushon saltanatining inqirozi Xuvishka (151-190) podsholigi davri (32 yil hukm surgan)dan boshlandi. Bu jarayonda Sosoniylar davlatining tarix sahnasiga chiquvi asosiy omil bo’ldi. Xususan, sosoniy hukmdorlardan SHopur I ning (milodiy 242-243 yillardagi yurishlari) va SHopur II ning (309-379) kushonlarga bergan zarbalari hal qiluvchi o’rin tutdi. Milodiy III asrning 1-yarmi yoki o’rtalarida Kushon podsholigi barham topgan.