2-bosqich f 2007-guruh talabasi Uzoqov Qahhorning Optika fanidan ” Yorug’lik bosimi va uning amaliyotda qo’llanilishi’’ mavzusida bajargan kurs ishi bajardi: Uzoqov Qahhor Qabul qildi: Eshchanov b toshkent 2022 mundarija

2.3 Yorug’lik bosimining fotonlar nazariyasida talqin etilishi
Fotonlar nazariyasida yorug’likning bosimini fotonlar impulsining yutuvchi yoki qaytaruvchi devorga uzatilish natijasi talqin etish mumkin. Chastotasi ν ga teng bo’lgan monoxramatik yorug’likning devorga tik tushayotgan va 1 cm² yuzaga 1 s da E ga teng energiyaga olib keladigan oqimida N ta foton bo’lib, N ning qiymati quyidagi shartdan aniqlanadi:

.
Har bir foton hν/c ga teng imulsga ega bo’lgani uchun, u yutuvchi devorgacha hν/c impuls, qaytaruvchi devorgacha 2hν/c impuls uzatadi ( qaytish fotonlar impulse + hν/c dan - hν/c gacha, 2hν/c ga o’zgaradi).
Shunday qilib, absolyut yutuvchi devorchaning 1 cm² yuziga 1 s ichida uzatiladigan impuls quydagiga teng bo’ladi:

Lekin 1 cm² yuzaga 1 s.da berilgan impuls shu yuzaga ta’sir qiladigan bosimning o’zidir. Shunday qilib yutuvchi devorlarga ta’sir qilayotgan bosim P=E/c ga, to’liq qaytuvchi devorchaga ta’sir qilayotgan bosim p=2E/c ga teng. Qaytish koeffitsenti R ga teng bo’lgan umumiy holda 1 s ichida tushayotgan fotonlarning to’liq N sonidan (1-R)N tasi yutiladi, RN tasi qaytadi. Ular tomondan sirt birligiga uzatilgan impuls

bo’lib, Maksvell formulasiga to’g’ri keladi.
Yorug’lik bosimi hodisasi korpuskulyar yoki to’lqin nazariyasida qanday talqin etilgan bo’lmasin, bunday bosimning mavjudligini tajribada aniqlashning o’zi juda katta ahamiyatga ega. Bu fakt yorug’lik nuri energiyagagina emas, balki impulsga ham ega ekanligini ko’rsatib, yorug’likning moddiy ekanligini, yorug’lik ham modda bilan birga materiyaning bir ko’rinishi ekanligini shak-shubhasiz isbotlaydi.
2.4 Yorug’lik bosimining ba’zi bir kosmik hodisalardagi roli.
Yorug’lik bosimi mavjudligi Koinotda yuz beradigan bir qator hodisalarni izohlab berganligi haqida oldin gapirib o’tilgan edi.
Kometalar quyruqlarining paydo bo’lishi, kometalar Quyoshga yaqinlashgan sari bu quyruqlarning kattalashib borib Quyoshdan teskari tomonga qarab joylashishi Keplerni kometalarning quyruqlari zarralar oqimidan iborat bo’lib, kometa Quyoshga yaqinlashayotganida bu zarralar yorug’liq bosimi ta’sirida Quyoshdan uzoqlashadi, degan xulasani chiqarishga majbur qildi. Hisoblar va ayniqsa Lebedevning eksperemental tadqiqotlari bu fikrni quvvatladi. Bu ma’lumotlarga qarab o’lchamlari ancha kichik bo’lgan zarralarni Quyosh nurlari ta’sirida Quyoshdan itarilishi Quyosh massasi ta’sirida Quyoshga tortilishiga qaraganda kuchliroq ekanligini aniqlash mumkin, chunki zarra radiusining kichrayishi bilan tortilish kuchi radiusining kubiga praporsional kamayadi. Itarilish esa radiusning kvadrati kabi kamayadi. Kerakli o’lchamdagi zarra uchun itarilishning tortilishga qaraganda ustunligi (yoki aksincha) Quyoshdan istagan masofada kuzatiladi, chunki nurlanishning zichligi ham, gravitatsion ta’sir ham masofaga qarab bir xil (1/r² kabi) o’zgaradi. Kometalarning quyruqlari faqat Quyosh yaqinida kattalasha boshlashishga o’lchamlari ancha kichik bo’lgan zarralar quyosh yaqinida bug’lashish natijasida paydo bo’lishi sababchisidir. Ammo keyingi vaqtda kametalarda quyruq paydo bo’lishi juda murakkab protsess ekanligi va yorug’lik bosimi xilma xil hodisalarning sababini ochib berolmasligi aniqlandi.
Yaqinda yorug’lik bosimi yulduzlarning chegaraviy o’lchamlari to’g’risidagi masalada muhim ahamiyatga ega ekanligi ko’rsatildi. Astronomiya ma’lumotlaridan shu narsa aniqki, o’lchamlari ma’lum maksimumdan ortadigan yulduzlar mavjud emas ekan. Eddington yulduzlar o’lchamlarining ortishidan quydagi sharoit to’sqinlik qilishi kerakligiga e’tibor berdi. Yulduzning massasi ko’paygani tashqi qatlamlarining markazga tortilish kuchi ortgani sari yulduzning ichki qatlamlarining siqilish ishi ham ortadi, natijada shu qatlamlarning harorati ortib bir necha million gradusga yetadi. Lekin temperaturaning ortishi yulduz ichidagi nur energiyasi zichligining, demak, yorug’lik bosimi kattaligini ortishini bildiradi. Hisoblar tortilish kuchi bilan yorug’lik bosimi ta’sirida yuzaga kelgan itarilish kuchlari o’rtasidagi muvozanat tufayli yulduzning massasi ma’lum chegaraviy qiymatdan ortmasligini ko’rsatadi: massasi ko’proq yulduzlar turg’un bo’lmaydi va tezda parchalanib ketadi. Haqiqatdan ham, yuqorida aytilgan fikrlar asosida o’tkazilgan hisoblarning natijasi bo’lmish yulduzlarning yuqorigi chegaraviy massasi astofizik kuzatish natijalari bilan bir xildir.