2 Borliq tushunchasi mohiyati va mazmuni Borliq va uning shakllari

73. Estetika fanining predmeti maqsadi va jamiyat hayotidagi o'rni- nafosatni organuvchi qadimiy fan. Estetika yoxud nafosatshunoslik eng qadimgi fanlardan biri. Uning tarixi ikki yarim-uch ming yillik vaqtni oz ichiga oladi. Biroq u ozining hozirgi nomini XVIII asrda olgan. Ungacha bu fanning asosiy muammosi bolmish gozallik va sanat haqidagi mulohazalar har xil sanat turlariga bagishlangan risolalarda, falsafa hamda ilohiyot borasidagi asarlarda oz aksini topgan edi. «Estetika» atamasini birinchi bolib buyuk olmon faylasufi Aleksandr Gotlib Baumgarten(Baumgarten / 1714-1762) ilmiy muomalaga kiritgan. Bunda u boshqa bir ulug olmon faylasufi Gotfrid Vilgelm Leybnis (Leibniz / 1646-1716) talimotidan kelib chiqqan holda munosabat bildirgan edi. Laybnis inson manaviy olamini uch sohaga aql-idrok, iroda-ixtiyor, his-tuyguga boladi va ularning har birini alohida falsafiy jihatdan organish lozimligini takidlaydi. Baumgartengacha aql–idrokni organadigan fan mantiq, iroda-ixtiyorni organuvchi fan esa axloqshunoslik (etika)ning falsafada kopdan buyon oz orni bor edi. Biroq his-tuyguni organadigan fan falsafiy maqomda oz nomiga ega emasdi. Baumgartenning bu boradagi hizmati shundaki, u «his qilish», «sezish», «his etiladigan» singari manolarni anglatuvchi yunoncha aisthetikos «oyestetikos» sozidan «estetika» (olmoncha «yestetik» «eshtetik») iborasini olib, ana shu boshliqni toldirdi.Baumgarten estetikani hissiy idrok etish nazariyasi sifatida olib qaradi. Lekin, kop otmay, u goh «gozallik falsafasi», goh «sanat falsafasi» sifatida talqin etila boshlandi. Estetika fanining eng buyuk nazariyotchilaridan biri Georg Vilgelm Fridrix Xegel (Hegel / 1770-1831) esa oz maruzalarining kirish qismida yozadi: «Estetika» degan nom muvaffaqiyatsiz chiqqani va yuzaki ekani sababli boshqa atama qollashga urinishlar boldi. Sozning oz-ozicha bizni qiziqtirmasligini nazarda tutib, biz «estetika» nomini saqlab qolishga tayyormiz, buning ustiga, u odatiy nutqqa singishib ketgan. Shunga qaramay, bizning fanimiz mazmuniga javob beradigan ibora, bu «sanat falsafasi» yoki yana ham aniqroq qilib aytganda «badiiy ijod falsafasi».Endi «Estetika» fanining mohiyatini anglatadigan «sanat falsafasi» va «gozallik falsafasi» iboralariga toxtalamiz. Estetika tarixida birinchi ibora tarafdorlari kopchilikni tashkil etadi. Lekin, yuqorida aytib otganimizdek, sanat bu fanning yagona tadqiqot obekti emas. Hozirgi paytda texnika estetikasi va uning amaliyotdagi sohasi dizayn, atrof-muhitni gozallashtirish, tabiatdagi nafosat borasidagi muammolar bilan ham shu fanimiz shugullanadi. Demak, uning qamrovini sanatning ozi bilangina chegaralab qoyishga haqqimiz yoq. Zero bugungi kunda inson ozini orab turgan barcha narsa-hodisalarning gozal bolishini, har qadamda nafosatni his etishni istaydi: biz taqib yurgan soat, biz kiygan kiyim, biz haydayotgan mashina, biz uchadigan tayyora, biz yashayotgan uy, biz mehnat qiladigan ishxona, biz yurgizayotgan dastgoh, biz yozayotgan qalam, biz dam oladigan tomoshaboglar hammasidan nafis bir ruh ufurib turishi lozim
74. Estetikaning ijtimoiy fanlar bilan aloqadorligi. Etika (Axloqshunoslik). Bu ikkala fan shu qadar bir–biriga yaqinki, hatto bazi davrlarda ular yetarli darajada ozaro chegaralanmagan. Chunki insonning xatti–harakati va niyati kopincha ham axloqiylikka, ham nafosatga tegishli boladi, yani muayyan ijobiy faoliyat ham ezgulik, ham nafosat xususiyatlarini ozida birvarakay mujassam qiladi. Shu sababli «Avesto», «Bibliyo» va «Quron» kabi muqaddas kitoblarda, Suqrot, Aflotun, Forobiy singari qadimgi faylasuflar talimotlarida axloqiylikni ichki gozallik, nafosatni tashqi gozallik tarzida talqin etganlar. Bundan tashqari, korib otganimizdek, sanat estetikaning asosiy tadqiqot obektlaridan hisoblanadi. Har bir sanat asarida esa axloqning dolzarb muammolari kotariladi va ijodkor eng yuksak axloqiy darajani badiiy qiyofalar orqali inikos ettiradi. Bu inikos bevosita ijobiy qahramonlar qiyofasida amalga oshsa, bilvosita salbiy voqea–hodisalarga muallif nuqtai nazari orqali roy berishi mumkin. Yani, biror–bir badiiy asarda ijobiy qahramonlar umuman bolmaydi, lekin undagi voqea–hodisalarga ijodkor oz zamonasi erishgan axloqiy yuksaklikdan turib baho beradi. Shu bois axloqsiz badiiy asarning bolishi mutlaqo mumkin emas. Bu ikkala fanning tadqiqot obektlari orasidagi farqni birinchi bolib buyuk Arastu nazariy jihatdan isbotlab bergan edi; u, ezgulik faqat harakatda, gozallik esa harakatsiz ham namoyon boladi, degan fikrni bildiradi. Psixologiya (Ruhshunoslik).Malumki, insonning ruhiy hayotini organar ekan, ruhshunoslik, hissiyotlar masalasiga katta orin beradi. Gozallikni, sanat asarini yaratish va idrok etish ham malum manoda hissiyotlar bilan bogliq. Masalan, oddiy harsang tosh kishida alohida bir hissiy taassurot uygotmaydi. Lekin toshga haykaltarosh qol urganidan song, undan hayot nafasi, insoniy hissiyotlar ufura boshlaydi. Gap bunda toshga odam qiyofasi berilganida emas, balki shu qiyofaga bir lahzalik insoniy tuygularning jamlanganidadir. Agar ijodkor–haykaltarosh ana shu hissiyotlarni ozi moljallagan darajada tomoshabinga yetkaza olsa va tomoshabinda osha hissiyotlarga yo aynan, yo monand tuygular uygota olsa, mazkur haykal haqiqiy sanat asari hisoblanadi. Sotsiologiya (Ijtimoiyshunoslik) fani bilan aloqadorligi. Malumki, har bir sanat asari alohida inson shaxsiga etibor qilgani holda, jamiyatni ijtimoiy munosabatlar tizimi sifatida badiiy tadqiq etadi. Hatto inson va jamiyat bevosita aks etmagan manzara janridagi asarda ham ijtimoiylik jamiyat azosi–muallif qarashlarining bilvosita inikosi bolmish uslubda ozini korsatadi. Zero asar muallifi hech qachon ozi mansub jamiyatdan chetda «tomoshabin» bolib turolmaydi. Shuningdek, yirik asarlar sotsiologik tadqiqotlar uchun oziga xos material bolib xizmat qiladi. Dinshunoslik fani bilan aloqadorligi.Din va sanat doimo bir–birini toldirib keladi va kop hollarda biri boshqasi uchun yashash sharti bolib maydonga chiqadi. Buning ustiga, har bir umumjahoniy dinning «oz tasarrufidagi» sanat turlari bor: buddhachilik uchun–haykaltaroshlik, nasroniylik uchun–tasviriy sanat, musulmonchilik uchun–badiiy adabiyot. Shuningdek, barcha umumjahoniy dinlar oz ibodatxonalarini taqozo etadi. Ibodatxonalarning esa memorlik sanati bilan bogliqligi hammamizga malum. Umuman olganda, dinlar deyarli barcha sanat turlari bilan aloqadorlikda ish koradi. Pedagogika fani bilan aloqadorligi. Ularning aloqadorligi tarbiya muammolarini hal qilish borasida yaqqol kozga tashlanadi. Chunki pedagogika ham malum manoda nafosat tarbiyasi bilan shugullanadi. Lekin bu tarbiya alohida–alohida, muxtor qismlarga bolingan holda, turli yosh va sohalar uchun maxsus belgilangan tarbiya tarzida, yani muayyan, aniq chegaralarda olib boriladi. Masalan, maktabgacha tarbiya, oquvchilar tarbiyasi, sportchilar tarbiyasi v. h. Demak, rus nafosatshunosi M.Kagan aytganidek, pedagogika tarbiya borasida taktik tabiatga ega bolsa, estetika uning strategiyasidir.Semiotika (belgilar va belgilar tizimi haqidagi fan) fani bilan aloqadorligi. Malumki, sanat asarida belgilar va badiiy ramzlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ayni paytda, estetikada tuzilmali–semiotik estetika deb ataladigan nazariya ham mavjud. Unda sanat maxsus til yoki belgilar tizimi, alohida sanat asari esa ana shu tizim belgisi yoki osha tizim belgilarining izchilligi sifatida olib qaraladi. Zero bunda belgi sanat asarini idrok etuvchiga uni yetkazib beruvchi hodisa tarzida organiladi.Bundan tashqari, estetika kibernetika, ekologiya va yuqorida aytib otganimizdek, barcha sanatshunoslik fanlari bilan ham yaqin aloqadorlikda ish olib boradi. Chunonchi har bir sanat turining «oz estetikasi» mavjud: soz sanati estetikasi, teatr estetikasi, musiqa estetikasi v.h.
75. Estetika kategoriyalarining tasnifi.Go'zallik va xunuklik Har bir fanning muayyan tadqiqot obekti bolib, bu obekt tabiat, jamiyat va tafakkur haqida yangi bilimlar hosil qilishga qonun va kategoriyalar asosida olamni yangidan idrok etishga qaratilgan boladi. Malumki, dialektikaning biror-bir kategoriyasini voqelikdan ayri holda tasavvur etib bolmaydi. Chunki, bu kategoriyalar (yaxlitlik, qism, zaruriyat, tasodif, mohiyat, sifat va h.k) insonni orab turgan olamda sodir boladigan voqea-hodisalar haqida aniq xulosalar chiqarishga, ularni togri tahlil etishga komak beradi. Estetika ham falsafiy fan sifatida ozining qonun va kategoriyalariga ega. Estetika kategoriyalari (gozallik, hunuklik, ulugvorlik, tubanlik, fojiaviylik, kulgililik va h.k.)inson va tabiat, inson va jamiyat, inson va ijtimoiy borliq bilan doimo hamkorlikda vujudga keladi.Bugungi kunda gozallik ulugvorlik fojiaviylik kulgililik; estetik ideal estetik did estetik tuygu; sanat badiiy obraz ijodkorlik korinishdagi tizim estetika fanining kategoriyalar tasnifida kengroq qollanilmoqda. «Gozallik»ning tugal ilmiy tarifi haqida biror–bir qatiy fikr mavjud emas. Biroq, gozallikning idrok etilishi, tabiatda namoyon bolishi, sanatda aks etishi hamda uning jamiyat rivojiga tasiri haqida bildirilgan fikrlar, ilgari surilgan goyalar, yaratilgan talimotlar ozining salmogi bilan ahamiyatlidir. Inson va uning ruhiy–jismoniy, axloqiy–estetik faoliyati, tabiat va undagi hodisalar, jamiyat va unda roy berayotgan ijtimoiy–manaviy, siyosiy–iqtisodiy jarayonlar gozallikka yondoshuvning tarixan tarkib topgan asosiy obektlaridir. Shuni alohida takidlash zarurki, gozallik haqidagi qarashlar va nazariyalar markaziga «Gozallik nima?» degan savol qoyiladi–yu, ammo ularning aksariyatida «Nima gozal?» degan javobni koramiz. Shuning uchun ham odatda, gozallik ikki omil asosida yuzaga keladi. Bular: inson tafakkuri va mehnatining mahsuli natijasida yaratiladigan gozallik; inson tafakkuridan tashqarida, insonga bogliq bolmagan xolda yuzaga keladigan gozallik. Birinchisida aql, ruh va xissiyot ustuvor bolsa, ikkinchisida makon va zamon salmoqli orinni egallaydi.Gozallikning namoyon bolishi, shakllanishi va xis etilishida muayyan unsurlar mezoniy vazifasini otaydi. Bular - meyor, maqsadga muvofiqlik, tartiblilik, uygunlik, hamoxanglik, moslik, yaxlitlik, birlik, mutanosiblik, tenglik va hokazo. Mazkur tushunchalar narsa–hodisalarda bevosita yoki bilvosita ishtirok etib, undagi gozallikni namoyon ettiradi. Gozallik sifatlari tugyoniylik, maftunkorlik, foydalilik, mojizaviylik singari tushunchalar orqali izohlanadi. Gozallikning xususiyatlariesa qulaylik, manfaatdorlik, yoqimlilik, chiroylilik tushunchalari bilan belgilanadi. Unsurlar, sifatlar va xususiyatlar uygun bolgan narsa–hodisalargina chinakam gozallikni aks ettirishi mumkin. Zero, chiroyli narsaning sifati bizning manfaatimiz uchun hamoxang bolmasa yoki bizning maqsadlarimizga mos kelmasa u har qancha maftunkor bolmasin gozallik sifatida baxolanmaydi. Shu orinda gozallik tushunchasi «chiroyli», «korkam», «nafis», «jozibador», «maftunkor», «latofatli» kabi tushunchalarga nisbatan kengqamrovli va ustuvor ekanligini alohida takidlash joiz. Ayniqsa, gozallik bilan kundalik turmushimizda tez–tez tilga olinadigan «chiroylilik» tushunchasi orasida muayyan tafovutlar mavjud. Chiroylilik narsalarning tashqi korinishini, holatini, bajarilgan ish yoki qilingan harakatdagi ozaro hamohanglikni ifodalovchi tushuncha. Chiroylilik insonlarda yoqimli taassurot qoldiradi, ammo ayni bir paytda osha chiroyli bolgan narsa–hodisa yoqimsiz holatlarni ham vujudga keltiradi. Inson gozalligi. Insondagi gozallik aksariyat xollarda uning xulqi, odobi, axloqi va fazilatlari bilan belgilab kelinadi. Avval ham bugun ham inson borliq jamiyat texnika ortasidagi munosabat masalasi koplab ilmiy sohalarning tadqiqot obekti bolib kelmoqda. Nafosat falsafasi inson gozalligining mohiyatiga doir muammolarni tadqiq etishni ozining muhim vazifasi qilib belgilaydi. Estetik tafakkur tarixida inson gozalligi jism (tana) va ruhiyat masalalari bilan izohlangan. Bu boradagi fikr–mulohazalarning asosida insonning tashqi korinishi hamda axloqiy fazilatlariga bolgan munosabat masalasi yotadi. Bir soz bilan aytganda, gozallik manaviy va moddiy xususiyatga ega bolgan, ijtimoiy hayotda favqulodda ahamiyat kasb etuvchi hamda narsa–hodisalarning uygunligi, hamohangligi, mutanosibligi, maqsadga muvofiqligiga asoslangan qadriyatdir.Gozallikka qarama-qarshi bolgan xunuklikni gozallikning aksi deb yuritamiz. Biroq, bunday yondashuvda qisman noaniqlik bor. Chunki uyqash va bir–biriga yaqin, yoki bir–birining aksi bolgan tushunchalardagi unsurlar u yoki bu korinishda har ikkala tushunchada ham ishtirok etishi mumkin. Gohida shakl va mazmun gozalligi bir-birini dialektik tarzda inkor etadi. Shunday bolsa–da, buning ijobiy tomonlari ham mavjud. Chunki, mazmun oz vaqtida shaklning kamchiligini korsatib, uning gozallashuviga turtki berib turadi yoki aksincha: korinishi chiroyli bolgan insonlarning hammasi ham manaviyati boy bolmaganidek, yuksak fazilat sohiblarining barchasi ham husn va chiroyda barkamol emaslar. Xunuklik bir paytning ozida ham gozallikning, ham nafosatdan lazzatlanishning ziddidir. Chunki, xunuklik lazzatlanish tuygusi mavjud bolgan jarayondan uzoqroq joyda vujudga keladi; u insonga hayrat baxsh etishdan, uning vujudini foriglashdan mahrum.