2 Borliq tushunchasi mohiyati va mazmuni Borliq va uning shakllari

76. Estetika fanining kategoriyalari.Ulugvorlik va tubanlik tushunchasining mohiyati.Ingliz nafosatshunosi E.Byork gozallikni ulugvorlik bilan qiyoslaydi va ularni alohida tushunchalar sifatida tadqiq etadi. I.Kant esa gozallik va ulugvorlikni uygunlikda rivojlanuvchi tushunchalar deb hisoblaydi. Ulardan farqli olaroq, Xegel, ulugvorlikni gozallikning bir korinishi, ulugvorlik zohiriy gozallikning botiniy gozallikka aylanishi, deb tushuntiradi. Ulugvorlik insonning narsa hodislarga estetik va axloqiy mezonlar bilan yondashishi va ulardan yuksak hayratlanish tuygusini hosil qiluvchi estetik hissiyot majmuidir. Ulugvorlikning kolami gozallik kolami kabi cheksizdir. Ulugvorlik ozida hajm, miqdor, kolam va buyuklikni mujassam etadi. Shiller ulugvorlik tushunchasini dramatiklashtiradi: u qaygu va qorkuvni yengish insonni qanchalik uluglashi va chiroy baxsh etishini korsatib beradi. Bu yerda u «axloqiy xavfsizlik» tushunchasini kiritadi. Qorquv va dahshatga qarshi borish uchun ham xavfdan xoli bolish lozim.Tabiatdagi ulugvorlik cheksiz osmon, purviqor toglar, yuksak choqqilar, moviy dengizlar, ming yillik chinorlar, shuningdek, vulqon va chaqmoq singari tabiat hodisalarida namoyon boladi. Ular uzoqdan kishilarda hech qanday hayajonli taassurot qoldirmaydi. Biroq, ularga yaqinlashganimiz sari ruhiyatimizni hayajon, joshqinlik egallay boshlaydi, ularni butunligicha koz bilan qamrab ololmaslik darajsiga yetganda esa bu hayajon yanada ortadi. Tabiatdagi ulugvorlik matematik va dinamik xususiyatga ega. Matematik xususiyatida xajm, dinamik xususiyatida kuch ustuvor ahamiyatga kasb etadi. Biroq, ikkala xususiyat ham insonda kuchli hayrat va hayratlanish tuygularini paydo qiladi. Toglar insonni yuksak fikrlashga, buyuk goyalarga undaydi: Everestga Ozbekiston bayrogini tikib qaytishgan alpinistlarimizning taassurotlari nihoyatda hayajonlidir. Jamiyatdagi ulugvorlik umuminsoniy qadriyatlar, qahramonlik, jasorat, xalqparvarlik, bunyodkorlik tushunchalari bilan uygunlashadi. Davlatda barqarorlik, jamiyatda adolat ustuvorligi, shaxsning erkin va hurfikrlilik asosida faoliyat olib borishi ijtimoiy tizimning ulugvorligini aks ettiradi. Sanatdagi ulugvorlik ozining har tomonlama ijodiy ifodasini topadi; sanatning barcha turlari uchun ulugvorlik asosiy mezon bolib hizmat qiladi. Badiiiy adabiyot va ifodali sanat turlari ulugvorlikni tasvirlashda xilma–xil vositalardan foydalanib hamda ulugvorlik mavzusini badiiy ozlashtirib, qahramonlik eposlarini liro–epik dostonlarni, qahramonlik fojialarini, mardonavor musiqa asarlarini (simfoniya, oratoriya)ni vujudga keltirdi. Sanatdagi ulugvorlik teatr, kino, badiiy adabiyot fojiaviylik bilan yonma–yon turadi: estetikaning bu ikki mezoniy tushunchasi ortasida oziga xos dialektik aloqadorlik mavjud bolib, ular milliylik va umuminsoniylik xususiyatlariga kora farqlanadilar. Memorchilikdagi ulugvorlik yuksak ahamiyat kasb etadi: Samarqanddagi Registon maydoni, Gori Amir maqbarasi, Imom Buxoriy majmui, Buxorodagi Minorai Kalon, Xivadagi Kalta Minor, Shahrisabzdagi Bibixonim, Oqsaroy, Toshkentdagi Yevropa va Osiyo memorchiligining yangi ananalarini uygunlashtirgan Milliy Bank binosi, Oliy Majlis binosi, Temuriylar tarixi Davlat muzeyi, Misrdagi ehromlar, yunonlarning Parfenoni, rimliklarning Kolizeyi, orta asr gotik bosh cherkovlari shular jumlasidandir. Tubanlik insonda kuchli nafratlanish tuygularini hosil qiluvchi estetik kategoriyadir. Nafosatshunoslik kategoriyalari orasida xunuklik singari kishilarda salbiy his–tuygu paydo qiladigan boshqa tushunchalar ham mavjud. Tubanlik ana shunday tushuncha: uni xunuklik bilan aynanlashtirib bolmaydi. Chunki, xunuklik kishilarda.