2. Билиш жараёни хусусиятлари

Пифагор сон - барча нарсаларнинг мохдяти, олам эса сонлар ва улар орасидаги муносабатларнинг гармоник тизимидир, деган ғояни олға суради. Бу ғояни тасдиғини моделлаш, алгоритмлаш, дастурлаш, математик индукция ва дедукция, таҳлил, синтез, тажриба каби тадқиқот усулларини жорий этишда топиш мумкин.
Гераклит дунёни билиш мумкинлигига қаттиқ ишонган ва инсон ақли учун чегара йўқ, деб ҳисоблайди.
Суқрот билимнинг олий вазифаси назарий эмас, балки амалиётдир ва билим умумийлик ҳақидаги фикр ҳамда тушунчалар мажмуидир, деб фикр юритади.
Демокрит эса сабабиятни зарурат билан бирдай деб билган, тасодифни инкор этган, уни билмаслик натижаси сифатида талқин қилган. Унинг таълимотича, ақл воситаси билан билиш ривожланиб бораверади.
Архимед кўплаб кашфиётлар қилган, шу жумладан, ричаг, гидростатика, аэростатика қонунларини кашф қилган. У кўпроқ тажрибага таянди. Архимед винт орқали экинларни суғоришни, буғдой ёки кум сингари сочилувчи экинларни юқорига кўтариш муаммоларини механизациялаштирди.
Ал-Киндий биринчи бўлиб ақлнинг тўрт хил, яъни зарурий, имконий, эришилган ва намоён бўладиган тарзда кўриниши ҳакида фиклар тизимини кашф этди. Бу тизим ҳозирги замон билиш назарияси ва ИТИ жараёнида ҳам ўз долзарблигини йўқотмаган.
Абу Наср Форобий - Шарқ Арастуси - «Иккинчи муаллим» -тарбия борасида муаллим шогирдга нисбатан ўта ҳокимликка (қаттиккўлликка) ҳам, бўшликка ҳам йўл кўймаслиги лозим, чунки ўта қаттиққўллик шогирдда муаллимга нисбатан нафрат уйғотади, агар шогирд муаллимнинг бўшлигини сезса, унда муаллимга нисбатан ва ўқиётган илмга нисбатан совиш ва менсимаслик пайдо бўлади, деб таълим беради.
Форобий фанларни инсон амалий фаолияти учун хизмат қилиши лозимлигини таъкидлийди. Бу фикр билиш жараёнининг ўта муҳим хусусиятларини ўзида мужассам қилган.
Абу Райхон Берунийнинг фикрича, билишнинг асосини сезги аъзолари орқали олган билимлар ташкил этади. Яна у мамлакат (юрт)нинг равнақи ва ободончилиги илм-фан ривожига боғлиқ, одамнинг бахти эса унинг билими ва маърифатпарварлигидадир, деган ғояни илгари суради.