2. Билиш жараёни хусусиятлари

Абу Али ибн Синонинг таълимотича, мантиқ инсонга шундай қоидани берадики, бу қоида орқали инсон жараёнлар ва ҳодисалар ҳақида ақл юритиб хулоса чиқаради ва бу хулосалар одамларни хато қилишдан сақлайдилар.
Ал-Хоразмий ўз илмий фаолиятини, аввало, ўша даврдаги табиий фанларни ривожлантириш, табиатни ўрганиш ва дунёни тажриба йўли билан билишга харакат қилди. Бу билан у умумлаштириш тадқиқот усулига кўпроқ таянган. Шу сабабли ҳам у мантиқ ёрдамида инсон ҳақиқий билимни ёлғондан ажратади ва номаълум нарсаларни ўрганади, деган фикрни доимо олға суриб келган.
Шунингдек, шу йўсинда маълумотларни кўплаб келтириш мумкин.
Умуман, билиш жараёнида тажриба ва амалиётнинг катта аҳамияти борлиги ҳар қандай илмий тадкиқотчи учун сир эмас. Бу ерда амалиётни кенг маънода тушунган маъқул, чунки унинг ёрдамида инсон (ижодкор)нинг жамият тараққиётига таъсири, табият ҳодисаларини мазмун-моҳиятини очиш ва талаб этилганда табиат ва жамият ҳодисаларини ўзгартириш, шунингдек, жамият тараққиётининг истиқболини таъминлашга янги шарт-шароитлар тайёрлаш каби яратувчанлик жараёни ҳал этилади. Ва ҳаттоки, у кишиларнинг табиат ва жамият қонунлари ҳақида билимларига асосланган амалий фаолиятлари билиш жараёни, суръатини (даражасини) ҳамда илм-фан ва техника-технология равнакини ҳам белгилайди. Одатда, амалиётни ҳақиқат мезони деб юритилади, чунки билим, тушунча, кўникма ва малакаларнинг объективлиги, ҳақиқийлиги амалиёт орқали текширилади (тажриба-синов ишлари ўтказилади) ва тасдиқланади (хулосаланади) ҳамда умумлаштирилади.
Демак, билиш жараёни кенг тушунча бўлиб, у билиш қонунлари ва имкониятларини ҳамда билимнинг объектив борлиққа муносабатларини урганшпдаги асосий пойдевор экан. Шунинг билан бирга билиш жараёни инсониятнинг табиат ва жамият тараққиёти тўғрисидаги фикр (ғоя, таълимот, қараш, қонун, қонуният, усул, услубият ва ҳ.к. ларини) шакллантиришнинг ҳам мустаҳкам асосидир. Айниқса, ижодкорда илмий фикрнинг шаклланишида билиш жараёнининг роли ва ўрни беқиёсдир.


Илмий фикрнинг пайдо бўлиши