2 -MODUL. KUCH TRANSFORMATORLARI VA AVTOTRANSFORMATORLAR.
2- MAVZU: KUCH TRANSFORMATORLARI VA AVTOTRANSFORMATORLAR.
Reja:
2.1.
Kuch trаnsformаtorlаri vа аvtotrаnsformаtorlаr.
2.2.
Avtotransformatorlarning tuzilishi bilan ish rejimining xususiyati.
2.1. KUCH TRANSFORMATORLARI TUZILISHI
VA AVTOTRANSFORMATORLAR.
Yuqori kuchlanishdagi katta quvvatli transformator murakkab qurilma boʻlib, koʻp sonli
konstruktiv
elementlardan tashkil topadi, ulardan asosiylari quyidagilar: magnit tizimi (magnit
oʻtkazgich), choʻlgʻamlar, izolyatsiya, chiqqichlar, bak, sovitish qurilmasi, kuchlanishni rostlash
mexanizmi, himoyalash va oʻlchash qurilmalari hamda aravachalar.
Magnit tizimida
transformatorning asosiy magnit oqimi oʻtadi («magnit oʻtkazgich» nomi
shundan kelib chiqqan). Magnit oʻtkazgich transformatorning konstruktiv va mexanik asosi
hisoblanadi. Magnit oʻtkazgich bir–biridan izolyatsiyalangan elektrotexnik poʻlatdan
tayyorlangan alohida–alohida listlardan yigʻiladi. Elektrotexnik poʻlatning sifati magnit
induktsiyasining ruxsat qilingan kattaligiga va magnit oʻtkazgichdagi isroflarga ta`sir etadi.
Koʻp yillar davomida listning qalinligi 0,5–0,35 mm li, ruxsat etilgan induktsiyasi 1,4–1,45
Tl, solishtirma quvvat isrofi 2,5–3,5 Vt/kg boʻlgan qizdirib prokatlangan ECH1, ECH2 poʻlat
ishlatib kelindi. Hozir ruxsat etilgan induktsiyasi 1,7 Tl gacha, solishtirma quvvat isrofi 0,9–1,1
Vt/kg boʻlgan, sovuqlayin
prokatlangan teksturali, ya`ni donlari muayyan tartibda joylashgan
E330,E330A poʻlat ishlatiladi. Bunday poʻlatdan foydalanish katta magnit induktsiyasiga yoʻl
qoʻyish hisobiga magnit oʻtkazgich kesimini ancha kamaytirish, choʻlgʻam oʻrami diametrini
kamaytirish, transformatorlarning massasi va o`lchamlarini kamaytirish imkoniyatini beradi.
Poʻlatdagi solishtirma
quvvat isrofni kamaytirish, magnit oʻtkazgichni puxta yigʻish,
shpilkasiz konstruktsiyalardan foydalanish, oʻzaklarni yarmo bilan qiyshiq shixtovka yordamida
biriktirish transformatorning salt ishlashidagi quvvat isrofini va magnitlash tokini kamaytirishga
imkon beradi. Hozirgi katta quvvatli transformatorlarda magnitlanish toki 0,5–0,6% I
nom
ni tashkil
qiladi, qizdirib prokatlangan poʻlatdan tayyorlangan transformatorlarda esa bu kattalik 3% ga
yetar edi, salt ishlashdagi quvvat isrofi taxminan ikki marta kamaydi.
Transformatorning poʻlat listlari bir–biridan puxta izolyatsiyalangan boʻlishi kerak.
Dastavval qogʻozli izolyatsiya qoʻllanilar edi. Listlarning bir tomoniga yupqa maxsus qogʻoz
yopishtirilar edi. Qogʻoz listlarni bir–biridan elektrik jihatdan toʻliq izolyatsiyalaydi, ammo
yigʻishda oson yirtiladi va magnit oʻtkazgichning oʻlchamlarini kattalashtiradi. Hozir 0,01 mm
qalinlikda lok surkab listlarni izolyatsiyalash keng qoʻllanilmoqda. Lok pardasi listlar orasida
yetarli darajada ishonchli izolyatsiya hosil qiladi, magnit
oʻtkazgichning yaxshi sovishini ta`minlaydi, qizishga
chidamliligi yuqori va yigʻish paytida buzilmaydi.
Keyingi paytda metallurgiya
zavodlarida prokatlashdan
soʻng poʻlat taxtalarning ikki yuzasiga issiqqa chidamli
qoplama surkash yana ham kengroq qoʻllanilmoqda,
qoplama qalinligi 0,01 mm dan kam boʻlib, magnit
tizimning xossasini yaxshilaydi.
Magnit oʻtkazgich va uning konstruktiv detallari
transformator asosini tashkil etadi. Asosga choʻlgʻam
oʻrnatiladi va choʻlgʻam
bilan kirish simlari
oʻtkazgichlar yordamida ulanib, asosga mahkamlanadi
va bu bilan transformatorning aktiv qismi hosil
qilinadi.
Transformatorlarning choʻlgʻamlari
kontsentrik
yoki navbatma–navbat keluvchi boʻlishi mumkin.
Birinchi holda NN va VN choʻlgʻamlari
silindrlar
6.1–rasm. Transformator
choʻlgʻamlari:
a–kontsentrik; b–almashinadigan
koʻrinishida
tayyorlanib, sterjenda bir–biriga nisbatan kontsentrik joylashtiriladi (6.1–rasm,a).
Koʻpchilik kuch transformatorlarida choʻlgʻamni shunday tayyorlash qabul qilingan. Ikkinchi
holda VN va NN choʻlgʻamlari bir xil diametrli qisqa silindrlar koʻrinishida tayyorlanib,
sterjenda biri ustiga ikkinchisi joylashtiriladi (6.1–rasm, b). Bunday choʻlgʻamda kavsharlash
ishlari nihoyatda koʻp, ixcham emas va maxsus elektr pechi transformatorlari yoki quruq
transformatorlar uchun qoʻllaniladi, chunki choʻlgʻamlarning sovish sharoitini yaxshilaydi.
Transformatorning
izolyatsiyasi
uning eng muhim qismidir,
chunki transformatorning
ishonchli ishlashi asosan uning izolyatsiyasining ishonchliligiga bog`liq.
Moyli transformatorlarda asosiy izolyatsiya boʻlib, qattiq dielektriklar: qogʻoz, elektr
karton, getinaks va boshqalar bilan birgalikda ishlatiladigan moy hisoblanadi.
Transformator bakiga moyning oksidlanish mahsulotlarini yutuvchi selikagel yoki boshqa
modda bilan toʻldirilgan termosifon filtr mahkamlanadi. Moy filtr orqali sirkulyatsiyalanganida
uzluksiz tozalanib turadi.
Transformatorning ishini nazorat qilib turish uchun nazorat–oʻlchash va himoya
qurilmalari koʻzda tutiladi. Nazorat qurilmalariga moy koʻrsatkich va termometr kiradi. Moy
koʻrsatkich kengaytirgichga, termometr bakning qopqogʻiga oʻrnatiladi.
Himoya qurilmalariga
moy sathining pasayish relesi va gaz relesi kiradi. 330–750 kV li quvvatli transformatorlarda
qoʻshimcha ravishda kirish joylari izolyatsiyasini nazorat qiluvchi qurilma (KIV) va yuqori
kuchlanishli germetik kirish joylaridagi moy bosimini oʻlchovchi manometrlar qoʻllaniladi.
