2 – мавзу: фалсафий тафаккур тарақҚиёт босқичлари: шарқ фалсафаси қадимги Мисрдаги фалсафий қарашлар

Чорвака – локаята тарафдорлари материалистик таълимотни илгари сурганлари 
учун “Веда” нинг муқаддаслигини тан олишмайди. Улар олам илоҳий куч томонидан 
яратилмаган, “Веда” ҳақиқий билим бермайди, деб таъкидлашади.  
Қадимги Ҳиндистоннинг моддиюнча фалсафий мактаблари орасида энг машҳури 
локаята («бу дунѐга йўналиш») таълимотидир. Локаятлар ѐки чорвоқлар мактабининг 
асосчиси қадимги дунѐ донишманд Брихаспатидир. Локаятлар таълимотига кўра, инсон 
тўрт моддий унсур – тупроқ, сув, олов ва ҳаводан ташкил топгандир. Улар бир-бири билан 
қўшилиб бадан, ҳис-туйғу аъзоларини шакллантиради ва улар асосида руҳий ибтидо 
келиб чиқади. 
Буддавийлик марказида тўрт хақиқат ѐтади. Уларга биноан инсоннинг 
мавжудлиги азоб-уқубат билан чамбарчас боғлиқ. Туғилиш, касаллик, қарилик, ўлим, 
кўнгилсиз нарсалар билан тўқнашув ва ѐқимли нарсалардан жудо бўлиш, орзудаги нарсага 
эришиб бўлмаслиги – буларнинг ҳаммаси жафо чекишга олиб келади. Азоб-уқубатнинг 
сабаби қувонч ва эҳтирослар орқали ўзгаришларга, қайта туғилишга олиб борувчи иштиѐқ 
(тршна)дир. Азоб-уқубат сабабини бартараф қилиш ана шу иштиѐққа барҳам беришда 
ѐтади. Азоб-уқубатга чек қўйишга олиб бориладиган йўл, яъни хайрли саккиз ўлчовли йўл 
бўлиб, тўғри ҳукм юритиш, тўғри қарор қабул қилиш, тўғри сўзлаш, тўғри ҳаѐтий йўл 
тутиш, тўғри ният ва орзу, тўғри диққат-эътибор ва тўғри разм солмоқликда ўз ифодасини 
топади. Ҳиссий лаззат олишга бағишланган умр ҳам, тарки дунѐчилик ва ўз-ўзини 
қийнашга қаратилган йўл ҳам рад этилади. 
Жайнистлар таълимоти саънавият (дуализм)ни эълон қилди. Инсон моҳияти икки 
хил моддий (аджива) ва руҳий (жива) бўлиб, уларни боғлаб турувчи ҳалқа нозик модда 
тариқасида тушуниладиган карма бўлиб, руҳни қўпол модда билан қўшилишига имкон 
беради.  
 
Қадимги Хитой фалсафаси 
Хитой фалсафасининг манбалари – “Билим даражасининг мумтоз китоблари”да 
ѐритилган. “Ашулалар китоби” (эр. олдинги XI-VI асррлар) халқ шеъриятининг 
тўпламидир; “Тарих китоби” (эр.ол. 1-нчи мингйилликнинг бошлари) – расмий ҳужжатлар 

---

тўплами бўлиб, тарихий воқеалар баѐнидир; “Тартиб китоби” (эр.ол. IV-I асрлар) сиѐсий 
ва диний расм-русумларни, ижтимоий ва сиѐсий фаолият меъѐрларини тасвирлайди. 
“Баҳор ва куз китоби” (эр.ол. VII-IV асрлар) ахлоқий ва расмий - адабий масалаларни ҳал 
этиш учун намуна сифатида хизмат қилди. 
Хитой фалсафаси ўзининг гуллаб-яшнаган вақтига «урушувчи давлатлар» деб 
аталган даврда эришдики, уни Хитой фалсафасининг «олтин даври» (эр.ав. VI-III асрлар) 
деб атадилар. Асосий фалсафий йўналишлар қуйидагилардан иборат эди: инь-ян, 
конфуцийчилик, даосизм, исмлар мактаби, моизм, легизм. 
Фалсафа тараққиѐти нуқтаи назаридан “Ўзгаришлар китоби” (эр.ол. XII-VI 
асрлар) энг муҳимдир. Унинг матнларида афсоналардан фалсафага ўтиш 
бошланганлигини мушоҳада этиш мумкин. “Ўзгаришлар китоби”нинг энг муҳим 
қисмларидан бири – Инь ва Ян унсурлари ҳақидаги таълимотдир. Ян қандайдир фаол, 
барча нарсаларнинг ичига кириб борувчи, ашѐларни билиш йўлини ѐритувчи нарса 
сифатида ифода қилинади; Инь учун кутиб турувчи фаолиятсизлик ўрин ажратилган, 
негаки, у қоронғилик ибтидосидир. Инь ва Яннинг ҳаракати – ягона нарсада юз берадиган 
ўзгаришларнинг диалектик ҳаракатидир. Инь ва Яннинг ўзаро бир-бирига киришидан 
уларнинг ўзаро таъсирини акс эттирувчи бир қатор тушунчалар пайдо бўлади.