1.Ўзбекистон тарихи фанининг предмети, назарий – методологик асослари, манбалари ва аҳамияти

69. Хива хонлиги тарихи акс этган тарихий манбалар.
Amudaryoning quyi oqimida joylashgan Xorazm qadimiy dehqonchilik markazlaridan biri hisoblanadi.
Bu viloyat o'zining boyligi bilan butun tarix davomida bosqinchilarning e’tiborini tortib kelgan.
XIV-XV asrlarda Movarounnahrdagi boshqa hududlar singari Xorazm ham Temuriylarning ta'sirida edi. XV asrning boshlarida Xorazm ko'chmanchi o'zbeklar davlati tasarrufiga o'tdi. 1501 yilda Shayboniyxon vafotidan keyin Xorazm Eron shohi Ismoil Safaviy qo'l ostiga o'tdi. Lekin ikki yil ichida Xorazm hukmdorlari Eroniy safaviylar o'rnini Dashti Qipchoq o'zbeklari egalladi.
Xorazm hududida 1512 yilda mustaqil Xiva xonligi vujudga keldi. Unga Shayboniy urug'idan bo'lgan Zlbarsxon (1512-1525 yillar) asos soldi. Zlbarsxon vafotidan keyin Xiva xonlari tez-tez almashinib turdi. O'zaro urushlar va hukmdorlarning tez-tez almashinib turishi natijasida bu davrda Xorazm hali markazlashgan davlat darajasiga etmagan edi. Viloyat hokimlari o'zlarini mustaqil hisoblashar edilar va dashti qipchoq sultonlariga bo'ysunishdan bosh tortardilar.
Zlbarsning beshinchi vorisi bo'lmish Avaneshxon (1537) hukmronligi davrida Xorazm xonligini Shayboniy Ubaydullaxon bosib oldi. Biroq 1538 yili Xorazm Avaneshxon tarafdorlari tomonidan ozod qilindi.
Najim Sulton (1558-1602) davrida Xorazmni tobe qilishga urinish 1575 yilda yana takrorlandi. Nihoyat 1593 yilda Abdullaxon Xorazmni egalladi. Lekin 1598 yili Abdullaxonning vafoti natijasida Xorazm o'z mustaqilligiga o’zil-kesil erishdi.
Ammo shu davrlarda Xorazm chuqur inqiroz davrini o'z boshidan kechirdi. Savdo-sotiqning arzimas darajada ekanligi shahar hayotini sustrivojlantirdi. Bu jarayon XVII-XVIII asr boshlarida ham davom etdi. Xorazmning siyosiy va iqtisodiy tanazzuli haqidagi ma'lumotlar - Shajarai turk", "Shajarai-tarokima" tarixiy asarlari va Ivan Fedotov ma'lumotlarida qayd etilgan. Boshqaruvda vazir, qushbegi bilan birgalikda xon maslahatchilari inoqlarning borligi ma'muriy to’zumning juda murakkabligidan darak beradi. Xo'jalik inqirozi va feodal urushlar Xorazm vohasi madaniyatiga ham putur etkaedi. Feodal o'zaro nizolar Arab Muhammad (1602-1623) va uning o'g'illari davrida eng yuqori nuqtaga etdi. Asfandiyorxon (1663-1643), Abulg'ozixon (1643-1663y.), Anusha (1663-1687) lar davrida Buxoro bilan Xiva o'rtasida mamlakat ahvolini xarob qiladigan urushlar bo'lib o'tdi.
Anushaxon 1687 yilda ko'r qilinadi. Hokimiyat uning o'g'li Zrnak qo'liga o'tadi. Lekin Zrnak hokimiyatni uzoq boshqara olmaydi. 1688 yilda Subhonqulixon Xivani Buxoro tarkibiga qo'shib olib, xon Shohniyozni Xiva hukmdori etib tayinlaydi. Xon Shohniyoz 1700 yilda Pyotr I ga yashirin elchi yuborib, Xiva xonligini Rossiya tobeligiga qabul qilishni so'raydi. Pyotr I 1703 yilda yangi Xiva xoni Shohniyozning o'g'li Arab Muhammadga (1702-1714) yorliq yuborib, xonlikni tobeligini tasdiqlaydi. Xiva xonligining parokandaligi Sherg'ozixon davrida (1751-1728) ayniqsa kuchaydi. Bir tomondan, Pyotr I tomonidan uyushtirilgan A.Bekovicherkasskiy ekspeditsiyasining (1741-1717) yillarda 6 ming askari bilan kirib tashlanishi, Xivaga Rossiya tomonidan xujum bo'lishi xavfini tug'dirdi. Ikkinchi tomondan esa, Buxoro xoni Abulfayz orolliklarni Sherg'oziga qarshi qo'zqatdi, ular esa Buxoroda yashayotgan shahzoda Temur Sultonni xon bo'lishga taklif qilishdi. Bu o'zaro urush Sherg'ozixon vafotigacha davom etdi.