1.Ўзбекистон тарихи фанининг предмети, назарий – методологик асослари, манбалари ва аҳамияти

41. Туркий адабиётнинг ривожига катта ҳисса қўшган Маҳмуд Қошғарий,
Turk xoqonligi inqirozidan keyin tashkil topgan turk xoqonligi Uyg'ur xoqonligi, Qarluqlar davlati, Kamon xoqonligi, O'g'uzlar davlati etnogenezga hissa qo'shgan. IX-X asrlarda o'g'uzlarning asosiy qismi Sirdaryoning o'rta va quyi oqimlarida, Orol dengizining janubiy-sharqiy va shimoliy-sharqidagi cho'llarda yashagan. O'g'uz yabg'ularining qarorgohi Yangikent bo'lgan.
VIII asr 30 yillarigacha Movarounnahrning katta qismi arab xalifaligi tomonidan zabt etilgan.
O'zbek xalqining shakllanishi jarayonida Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Sirdaryoning o'rta va quyi oqimlarida, unga tutash cho'llarda yashagan etnoslarning ham o'rni katta bo'lgan. IX-X asrlarda Markaziy Osiyo hududlarining etnik tarkibi bir tekisda bo'lmagan. Aholining katta qismi turkiyzabon bo'lgan. Vohalarda tojik xalqi ham yashagan. Arablar istilosidan keyin ayrim viloyatlarda arablar va boshqa etnik guruhlar ham joylashib olgan. Chorvador va o'troq xalqlar doimo bir-biri bilan iqtisodiy va madaniy aloqa qilib kelgan. Bu davrdagi etnik tarixni bayon etuvchi arab, fors va boshqi tildagi manbaalar juda ko'p (Istaxriy, Maqdisiy, ibn Xavqal, Al-Ya'qubiy va x.k).
IX-X asrlar O'zbekiston tarixida Somoniylar va Qoraxoniylar hukmronlik qilgan davrdir. Unda Farg'ona, Sug'diyona, Toxariston, Xorazm kabi tarixiy-geografik hududlar bo'lgan. Melodiy I-II asrlarda Xorazm vohasiga Amudaryo shimoli va Orol dengizining janubidagi cho'llarga turkiyzabon qabilalar, masalan, xunlar kelib o'rnashgan. Bundan tashqari, keyinchalik hokimiyat tepasiga turkiy sulolalar G'aznaviylar va Saljuqiylar keladi. Bu davrda turklashish jarayoni kuchaygan.
Turkiylar bilan sug'diylar yonma-yon yashab, bir-birlarining tillarini baravar bilishgan. Mahmud Qoshg'ariyning «Totsiz (so'g'diysiz) turk bo'lmas, bolesiz bo'rk bo'lmas» degan maqoli bunga isbotdir. Keyinroq so'g'diylar, xorazmiylar atroflaridagi turkiy qabilalar ta'sirida turk tiliga o'ta boshlashgan. XI asrda etnik jarayon bir necha yo'nalishda borgan:
XI asr birinchi yarmida va undan keyin Movarounnahrga kelib qolgan, ham batamom o'troqlashib ketmagan etnik guruhlar bir-birlari bilan yaqinlashib borgan.
Chorvador qabilalarning turg'un turkiyzabon aholi bilan yaqinlashib borishi etnik jarayonning muhim yo'nalish hisoblangan.
Turkiy tilli aholi Movarounnahrda yashovchi tojik va arab tilli xalqlar bilan yaqinlashib, aralashib borishi ham etnik jarayonning muhim yo'nalishidir.
Qarluq-chigil dialekti VIII-X asrlarda Yettisuv, Sharqiy Turkistonning g'arbi, Sirdaryoning o'rta oqimlarida, Movarounnahrda keng tarqalgan til dialekti bo'lgan. XI-XII asrlarda Qoraxoniylar davlati hududida turkiy tilning uch yirik dialekti (Qarluq-chigil, o'g'uz va qipchoq) mavjud bo'lgan. Ularning ta'sir doirasi keng va kuchli bo'lgan. Markaziy Osiyoda turkiy tilda yozilgan birinchi yirik asar XI asrda Yusuf Xos Xojib tomonidan yaratilgan «Qutadg'u bilik» asari edi. XI-XII asrlar Markaziy Osiyoning madaniy yuksalish davri bo'lgan. O'zbek elatining alohida etnik birlik bo'lib shakllanishi uning ajdodlari ikki til (turkiy va eron turkumidagi xalqlarning aralashuvi jarayonida vujudga kelgan Qang' davlati tashkil topgach, xalqlarning bir-biri bilan yaqinlashish va aralashish jarayoni kuchaygan. Milodiy II-III asrlarda qang'ar elati shakllandi. Markaziy Osiyoda feodalizm bosqichida elat bo'lib shakllangan xalqlarning (turkman, qirg'iz, qoraqalpoq, qozoq, tojik) o'ziga xos etnik nomi bo'lgan. Keyinchalik bu nomlar ularning millat nomi bo'lib qolgan. Ilk o'rta asrlarda shakllangan o'zbek xalqi ajdodlari qat'iy bir nomga ega bo'lmagan.