№1–маъруза

Радиоактив нурларни нормалаш: 
Радиоактив изотоплар билан иш 
бажариладиган саноат корхоналарида, бу корхоналарда тўғридан-тўғри шу 
изотоплар билан ишлаѐтганлардан ташқари, қўшни хоналарда бошқа ишлар 
билан шуғулланаѐтганлар, шунингдек саноат корхонаси жойлашган зонада 
яшовчилар ҳам бирмунча радиоактив нурланишлар таъсирига тушиб 
қолишларини ҳисобга олиш керак. Ишчиларни ва бошқа ишлар билан 
радиоактив 
зоналарда 
шуғулланаѐтган 
ва 
яшаѐтган 
шахсларнинг 
хавфсизлигини таминлашнинг асосий воситалари: хавфсиз оралиқ 
масофалари билан таминлаш, нурланиш вақтини камайтириш, умумий 
муҳофаза воситалари ва шахсий ҳимоя воситаларидан фойдаланишдир. 
Бунда радиоактив нурланишлар миқдорини ўлчаш асбобларидан фойдаланиб 
нурланиш дозасини билиш муҳим аҳамиятга эга. 
Ионлаштирилган нурланишлардан ишчиларни сақлаш қоида ва 
нормалари ҳамда қўлланиладиган ҳимоя воситалари жуда хилма-хилдир.
Асосий нормаловчи ҳужжат сифатида қуйидагилардан фойдаланилади: 
«Радиоактив хавфсизлик нормалари (НРБ-76)». «Радиоактив моддалар ва 

---

41 
бошқа ионлашган нурланиш манбалари билан ишловчилар учун асосий 
санитария қоидалари» (ОСП-72); ГОСТ 12.2.018-76 «ССБТ. Рентген 
қурилмалари. Хавфсизликнинг умумий талаблари»; ГОСТ 17.4.001-75 
«ССБТ. Ишчиларни муҳофаза қилиш воситалари синфлари». Жорий 
қилинган нормалар бўйича нурланишнинг йўл қўйиладиган дозаси (ЙҚБ), 
шунингдек ишловчи учун бир йиллик нурланиш даражаси 50 йил давомида 
организмда йиғилган тақдирда унинг соғлигига ва авлодлари соғлигига зарар 
етмайдиган миқдорлари белгиланган. 
Радиоактив нурланишлар киши организмининг ҳаммасига бирдан 
таъсир кўрсатмасдан, баъзи бир аъзо ва ҳужайраларини кўпроқ зарарланиши 
аниқланган. Шунинг учун ҳам нурланишнинг умумий дозаси эмас, балки 
организмнинг кайси қисмида радиоактив нурланувчи моддалар йиғилганлиги 
ҳисобга олинади. Чунки бу йиғилган қисмлардаги радиоактив моддалар 
бутун организм фалокатини таминлаши мумкин. 
Шунинг учун радиоактив нурланишларни хавфсизлик нормалари НРБ-
76 бўйича йўл қўйилиши мумкин бўлган дозалари ички ва ташқи 
нурланишлар бўйича белгиланганда, нурланувчилар тоифаси ва хавфли 
аъзолар ҳисобга олинади. 
А-тоифаси: ионли нурланишлар манбаларида меҳнат қилганликлари 
сабабли, нурланиш таъсирига дучор бўлиши мумкин бўлган шахслар. 
Б-тоифаси: нурланишлар билан иш олиб бориладиган саноат корхонаси 
жойлашган жойда, ѐки унга яқин зоналарда яшовчи шахслар. 
В-тоифаси: мамлакатнинг ҳамма аҳоли яшаш пунктлари. 
Ички ва ташқи нурланишлар учун йўл қўйилиши мумкин бўлган доза 
инсон организмининг муҳим қисмларини 3 гуруҳга бўлиш билан 
белгиланади: 
1-
бутун тана, қизил суяк илиги; 
2-
мускуллар, қалқонсимон без, ѐғ тўпловчи ҳужайралар, жигар, 
буйрак, талоқ, овқат ҳазм қилиш аъзолари, ўпка, кўз қорачиғи ва бошқалар; 
3-
суяк тўқималари, қўл териси, елка, болдир ва товонлар.

---

42 
А тоифасига кирадиган ишчиларнинг муҳим хавфли аъзоларининг ички ва 
ташқи нурланишда йўл қўйиладиган дозаси қуйидагича: 
5-жадвал 
Хавфли органлар ва 
ҳужайралар гуруҳи 
Йўл қўйилиши мумкин бўлган доза, (бэр) 
1 чоракда 
1 йилда 
1 
3 
5 
2 
8 
15 
3 
15 
30 
Ҳар қандай ҳолатда ҳам 30 йил давомида йиғилган доза йўл қўйиши 
мумкин бўлган дозадан 12 мартадан кўп бўлмаслиги керак. 
6-жадвал 
Нурланиш 
таъсиридаги 
кишилар 
тоифалари 
Йўл қўйилиши мумкин бўлган доза (йилига бэр 
ҳисобида, хавфли органлар гуруҳлари учун) 
1 
2 
3 
А 
5 
15 
50 
Б 
0,5 
1,5 
3 
Нурланишнинг йўл қўйилиши мумкин бўлган дозаси А тоифасидаги 
ишчилар 1 тоифа аъзолари учун қуйидаги формула билан аниқланадиган 
дозадан ортиб кетмаслиги керак.